له ئه‌رشيفه‌وه:
كورد و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراق
نووسینی: ئەسغەر جەعفەری ویلدانی
وەرگێڕانی: بەختیاری شەمەیی
پێشەكییەكی پێویست
ئەم نووسراوەى كە لە لاپەڕەكانی داهاتوودا دەیخوێنیتەوە، بریتییە لە چەند بەشێكی وەرگێڕدراوى پەرتووكی (بررسی تأریخی اختلافات مرزی ایران و عراق) كە لە ساڵی 1988دا لەلایەن (دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی) یەوە بڵاوكراوەتەوە. هەر وەكوو لەسەرناوى پەرتووكەكەدا دەردەكەوێت (لێكۆڵینەوەى مێژوویی ناكۆكییە سەر سنوورییەكانی ئێران و ئێراق)، ئەو نووسراوە لە ناكۆكی و شەڕە سەرسنورییەكانی هەردوو وڵات دەكۆڵێتەوە. ئەم لێكۆڵینەوە مێژووییە كە لە لایەن (أصغر جعفری ولدانی)یەوە نووسراوە، لە پێنج بەش پێك هاتووە كە هەمووى بەسەر یەكەوە 715 لاپەڕەیە، جگە لەم چەند بەشەى كە وەرگێڕدراوە، لە چەند شوێنێكی دیكەشدا بە پچڕ پچڕی باسی كورد و كوردستان هاتۆتە نێو ناوانەوە.
لێرە پێویستە ئەوە بگوترێ كە لەم كورتە پێشەكییەدا هەوڵی ئەوە نەدراوە لێكۆڵینەوەیەك لەمەڕ پەرتووكی ناوبراوەوە پێشكەش بكرێت، بەڵكو تەنێ زۆر بە كورتی دەست نیشانی ناوەڕۆكەكەى كراوە و بە چەند وشەیەك خوێنەر لە بابەت و مەبەستی پەرتووكەكە ئاگادار كراوە. لە ڕاستیدا ئەم پەرتووكە دادەنرێت بە یەكێ لەو نووسراوە پڕ زانیارییانەى كە لە بارى مێژوویی و یاسایی ژیۆپۆلیتیكییەوە دەست نیشانی هەموو ئەو شەڕ و ناكۆكییە مێژوویی و سەرسنووریانەى ئێران و ئیمپراتۆرێتیی عوسمانی و پاشان ئێران و ئێراق دەكات و لەهۆ و هۆكار و ئەنجامەكانیان دەكۆڵێتەوە. بە پێی ئەو بەرژەوەندییەى كە لە مەبەستی نووسراوەكەدا ڕەچاو كراوە، ئەنجام گیرییان لێهەڵدەهێنجێنێت، واتە لە كڵاوڕۆژنەى بەرژەوەندییە باڵاكانی میللەتی فارسەوە نووسراوە و ئەنجام دراوە. هەر بۆیە كە دێتە سەر مەسەلەى كورد، ڕاستیى ڕووداوەكان ئاوەژوو دەكاتەوە و زۆر شۆفێنیستانە و ناڕەوایانە (لەو شوێنانەدا كە پێوەندیدارە بەمەسەلەى كوردەوە) تێگەیشتن و بیروڕاكانى خۆی دەردەبڕێت. پێویستە ئەوەش باس بكەین كە شتێكى زۆر ئاسایى و سروشتییە بڕوا بەو بیروڕا و نووسراوانە نەكرێت كە لەلایەن ئەو كەس وكۆڕ و كۆمەڵانەوە نووسراون و دەنووسرێن كە لەبەرەى دوژمنانى كورد و داگیركەرانى كوردستاندان. هەوڵ و كۆششى ئەوانە لەسەر كورد و مەسەلەى نەتەوەیى كورد و نیشتیمانیى كوردستان، هەر تەنها بەمەبەستى شێواندنى ڕاستییە مێژووییەكانە كە بەهۆى تۆمەت و درۆ و دەلەسە و بیروڕاى بێبنچینەوە دەیانەوێت تاوانەكانى خۆیان بشارنەوە و ڕاستییەكان بشێوێنن. هەرچەند خۆشبەختانە ئەمڕۆ چ خۆمان و چ كەسان و لایەنە دڵسۆز و پێشڤەڕوو و هۆشیارەكانى میللەتانى سەر دەستە و دەوڵەتدارى دراوسێی كورد لەو ئاستی ئاگایی و تێگەیشتنەدان كە بەو درۆ و دەلەسە و تۆمەت و بوختانانە بڕوا نەكەن.
ئەگەر چی ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە درۆ و پڕوپاگەندە ژەهراوییەكانی دوژمنانی كورد و داگیركەرانی كوردستان نەخشی خۆی نەبینێت لە ئاوەژووكردنەوە و شێواندنی ڕاستییەكان و تێكدان و سەر لێشێواندنی بیروڕای گشتیی جیهانیدا بەرامبەر بە دۆزی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد و ڕێبازى بزووتنەوەى ڕزگاریخوازى كوردستان. ئەمڕٍۆ ڕاستییەكان پتر بۆ جیهانی دەرەوە ڕوون بوونەتەوە و ڕەوتی درۆ و بوختان پڕوپاگەندەى ژەهراوى بەرەو ڕیسواتر بوون و تێشكان و نەمان دەچێت. لێرەدا پێویستە ئەو گلەییە لە خۆیشمان بكەین كە ئێمەی كورد تا ئەندازەیەك لەم ڕووەوە كەمتەرخەمین و هۆیەكەیشی زۆرتر دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئامڕاز و دامودەزگای پڕوپاگەندە و میدیای كوردی (بە تایبەتی لە هەندەران) كە ئەگەر ئێمەى كورد لە نێوان خۆماندا تەبا و یەكگرتوو بووینایە، هەلومەرج لە ئەوروپای ڕۆژئاوا لەبارە بۆ دامەزراندنی دامودەزگایەكی میدیای كوردی كە بەمە دەمانتوانی بەر بە شاڵاوى درۆ و دەلەسە و بوختانەكانى دوژمنانمان بگرین و وەكوو پێویستیش لە ئاستی پڕوپاگەندە كردندا بین بۆ مەسەلە ڕەواكەمان و بە ئینتەرناسیۆنالكردنی كێشە نەتەوەیی و نیشتمانییەكامان.
لێرەدا دێینەوە سەر پەڕتووكەكە، ئەو نووسراوە لە ڕووى زانیارییەوە بایەخێكی تایبەتیی هەیە، لەبەر ئەوەى بە ووردی باسی هەموو ئەو شەڕ و ئاژاوە و جەنگە گەورە و بچوكانە دەكات كە لە نێوان هەردوو لایاندا ڕوویانداوە بە جەنگی هەشت ساڵەی ئەم دواییشەوە، جگە لەمە كورتەیەكی مێژوویی گشتیی ئەو پەیمانە نێو دەوڵەتییانەی هەردوولاش تۆمار دەكات، سەرباری ئەمەش لە كۆتاییدا 15 بەڵگەنامە لە شێوەى پەیماننامە مێژووییەكاندا سەرلە نوێ چاپكراونەتەوە.
لێرەدا دەمەوێت سەرنجی خوێنەر بەلاى ئەو ڕاستیەدا ڕابكێشم كە وەرگێڕانی سەرلەبەری ئەو پەڕتووكە گەلێ پێویستە و گرنگی و بایەخی تایبەتیی دەبێت بۆ هەموو ئەوانەى كە لە داهاتوودا لێكۆڵینەوە لەسەر ناكۆكی و شەڕ و پێكدادانەكانی نێوان ئێراق و ئێران دەنووسن. ئەم پەڕتووكە وەكوو وترا یەكێكە لە لێكۆڵینەوە مێژووییە پڕ زانیارییەكان دەربارەى هەر دوو وڵات. ئەگەرچی لە ناتەواوی و هەڵە و كەموكوڕیی زۆریش بێبەش نییە بە تایبەتی لەسەر كورد و بزووتنەوەى رزگاریخوازی كوردستان. بێگومان دەبێت ئەوە بزانین كە (ئەو هەڵە و درۆ و دەلەسە و بوختانتنە) هیچیان لە ڕووى نەشارەزایی و ناهۆشیارییەوە نین، بەڵكو هەموویان بە پێی نەخشە و بەرنامەیەكی پێشتر داڕێژراو ئەنجام دراون.
لە كۆتایی ئەم كورتە پێشەكییەدا دەمەوێ ئەو ڕاستیە بۆ هەمووان ئاشكرا بكەم كە وەرگێڕانی ئەم نووسراوە بەو مانایە نییە كە وەرگێڕ پشتیوانی لە بڵاوبوونەوەی ئەو جۆرە نووسراوانە دەكات، بەڵكو زۆر بە پێچەوانەوە دروست مەبەست لە ئاشكراكردن و وەرگێڕانیانە بە مەبەستی وەڵامدانەوە و بەدرۆخستنەوەیان. كارێكی چاك و پێویستە كە هەر نووسراوێك لەسەر كورد و كوردستان، چ لەلایەن خۆمان و چ لە لایەن بێگانەوە بە زمانی بێگانە نووسرابێت وەربگێڕدرێتە سەر زمانی كوردی و بە پێی پێویستیش وەڵامی درۆ و دەلەسە و هەڵەكانیشیان بدرێتەوە. ئەم چەند لاپەڕەیەش هەر لەم روانگەیەوە وەرگێڕدراوە.
لێرە پێویستە ئەوە بگوترێ كە لەم كورتە پێشەكییەدا هەوڵی ئەوە نەدراوە لێكۆڵینەوەیەك لەمەڕ پەرتووكی ناوبراوەوە پێشكەش بكرێت، بەڵكو تەنێ زۆر بە كورتی دەست نیشانی ناوەڕۆكەكەى كراوە و بە چەند وشەیەك خوێنەر لە بابەت و مەبەستی پەرتووكەكە ئاگادار كراوە. لە ڕاستیدا ئەم پەرتووكە دادەنرێت بە یەكێ لەو نووسراوە پڕ زانیارییانەى كە لە بارى مێژوویی و یاسایی ژیۆپۆلیتیكییەوە دەست نیشانی هەموو ئەو شەڕ و ناكۆكییە مێژوویی و سەرسنووریانەى ئێران و ئیمپراتۆرێتیی عوسمانی و پاشان ئێران و ئێراق دەكات و لەهۆ و هۆكار و ئەنجامەكانیان دەكۆڵێتەوە. بە پێی ئەو بەرژەوەندییەى كە لە مەبەستی نووسراوەكەدا ڕەچاو كراوە، ئەنجام گیرییان لێهەڵدەهێنجێنێت، واتە لە كڵاوڕۆژنەى بەرژەوەندییە باڵاكانی میللەتی فارسەوە نووسراوە و ئەنجام دراوە. هەر بۆیە كە دێتە سەر مەسەلەى كورد، ڕاستیى ڕووداوەكان ئاوەژوو دەكاتەوە و زۆر شۆفێنیستانە و ناڕەوایانە (لەو شوێنانەدا كە پێوەندیدارە بەمەسەلەى كوردەوە) تێگەیشتن و بیروڕاكانى خۆی دەردەبڕێت. پێویستە ئەوەش باس بكەین كە شتێكى زۆر ئاسایى و سروشتییە بڕوا بەو بیروڕا و نووسراوانە نەكرێت كە لەلایەن ئەو كەس وكۆڕ و كۆمەڵانەوە نووسراون و دەنووسرێن كە لەبەرەى دوژمنانى كورد و داگیركەرانى كوردستاندان. هەوڵ و كۆششى ئەوانە لەسەر كورد و مەسەلەى نەتەوەیى كورد و نیشتیمانیى كوردستان، هەر تەنها بەمەبەستى شێواندنى ڕاستییە مێژووییەكانە كە بەهۆى تۆمەت و درۆ و دەلەسە و بیروڕاى بێبنچینەوە دەیانەوێت تاوانەكانى خۆیان بشارنەوە و ڕاستییەكان بشێوێنن. هەرچەند خۆشبەختانە ئەمڕۆ چ خۆمان و چ كەسان و لایەنە دڵسۆز و پێشڤەڕوو و هۆشیارەكانى میللەتانى سەر دەستە و دەوڵەتدارى دراوسێی كورد لەو ئاستی ئاگایی و تێگەیشتنەدان كە بەو درۆ و دەلەسە و تۆمەت و بوختانانە بڕوا نەكەن.
ئەگەر چی ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە درۆ و پڕوپاگەندە ژەهراوییەكانی دوژمنانی كورد و داگیركەرانی كوردستان نەخشی خۆی نەبینێت لە ئاوەژووكردنەوە و شێواندنی ڕاستییەكان و تێكدان و سەر لێشێواندنی بیروڕای گشتیی جیهانیدا بەرامبەر بە دۆزی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد و ڕێبازى بزووتنەوەى ڕزگاریخوازى كوردستان. ئەمڕٍۆ ڕاستییەكان پتر بۆ جیهانی دەرەوە ڕوون بوونەتەوە و ڕەوتی درۆ و بوختان پڕوپاگەندەى ژەهراوى بەرەو ڕیسواتر بوون و تێشكان و نەمان دەچێت. لێرەدا پێویستە ئەو گلەییە لە خۆیشمان بكەین كە ئێمەی كورد تا ئەندازەیەك لەم ڕووەوە كەمتەرخەمین و هۆیەكەیشی زۆرتر دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئامڕاز و دامودەزگای پڕوپاگەندە و میدیای كوردی (بە تایبەتی لە هەندەران) كە ئەگەر ئێمەى كورد لە نێوان خۆماندا تەبا و یەكگرتوو بووینایە، هەلومەرج لە ئەوروپای ڕۆژئاوا لەبارە بۆ دامەزراندنی دامودەزگایەكی میدیای كوردی كە بەمە دەمانتوانی بەر بە شاڵاوى درۆ و دەلەسە و بوختانەكانى دوژمنانمان بگرین و وەكوو پێویستیش لە ئاستی پڕوپاگەندە كردندا بین بۆ مەسەلە ڕەواكەمان و بە ئینتەرناسیۆنالكردنی كێشە نەتەوەیی و نیشتمانییەكامان.
لێرەدا دێینەوە سەر پەڕتووكەكە، ئەو نووسراوە لە ڕووى زانیارییەوە بایەخێكی تایبەتیی هەیە، لەبەر ئەوەى بە ووردی باسی هەموو ئەو شەڕ و ئاژاوە و جەنگە گەورە و بچوكانە دەكات كە لە نێوان هەردوو لایاندا ڕوویانداوە بە جەنگی هەشت ساڵەی ئەم دواییشەوە، جگە لەمە كورتەیەكی مێژوویی گشتیی ئەو پەیمانە نێو دەوڵەتییانەی هەردوولاش تۆمار دەكات، سەرباری ئەمەش لە كۆتاییدا 15 بەڵگەنامە لە شێوەى پەیماننامە مێژووییەكاندا سەرلە نوێ چاپكراونەتەوە.
لێرەدا دەمەوێت سەرنجی خوێنەر بەلاى ئەو ڕاستیەدا ڕابكێشم كە وەرگێڕانی سەرلەبەری ئەو پەڕتووكە گەلێ پێویستە و گرنگی و بایەخی تایبەتیی دەبێت بۆ هەموو ئەوانەى كە لە داهاتوودا لێكۆڵینەوە لەسەر ناكۆكی و شەڕ و پێكدادانەكانی نێوان ئێراق و ئێران دەنووسن. ئەم پەڕتووكە وەكوو وترا یەكێكە لە لێكۆڵینەوە مێژووییە پڕ زانیارییەكان دەربارەى هەر دوو وڵات. ئەگەرچی لە ناتەواوی و هەڵە و كەموكوڕیی زۆریش بێبەش نییە بە تایبەتی لەسەر كورد و بزووتنەوەى رزگاریخوازی كوردستان. بێگومان دەبێت ئەوە بزانین كە (ئەو هەڵە و درۆ و دەلەسە و بوختانتنە) هیچیان لە ڕووى نەشارەزایی و ناهۆشیارییەوە نین، بەڵكو هەموویان بە پێی نەخشە و بەرنامەیەكی پێشتر داڕێژراو ئەنجام دراون.
لە كۆتایی ئەم كورتە پێشەكییەدا دەمەوێ ئەو ڕاستیە بۆ هەمووان ئاشكرا بكەم كە وەرگێڕانی ئەم نووسراوە بەو مانایە نییە كە وەرگێڕ پشتیوانی لە بڵاوبوونەوەی ئەو جۆرە نووسراوانە دەكات، بەڵكو زۆر بە پێچەوانەوە دروست مەبەست لە ئاشكراكردن و وەرگێڕانیانە بە مەبەستی وەڵامدانەوە و بەدرۆخستنەوەیان. كارێكی چاك و پێویستە كە هەر نووسراوێك لەسەر كورد و كوردستان، چ لەلایەن خۆمان و چ لە لایەن بێگانەوە بە زمانی بێگانە نووسرابێت وەربگێڕدرێتە سەر زمانی كوردی و بە پێی پێویستیش وەڵامی درۆ و دەلەسە و هەڵەكانیشیان بدرێتەوە. ئەم چەند لاپەڕەیەش هەر لەم روانگەیەوە وەرگێڕدراوە.
بەختیاری شەمەیی
ئەمستەردام، 25-10-1989
مەسەلەی كورد
یەكێكی دیكە لە ناكۆكییەكانی ئێران و ئێراق لەو سەردەمەدا پێوەندیی بە مەسەلەى كوردەوە هەبوو. ئەم پرسە بە درێژایی مێژووی پێوەندیی ئێران و عوسمانی نەخشێكی گرنگی لە ناكۆكییەكانی هەردوو وڵاتدا بینیوە.
لە ڕابووردوودا سەبارەت بە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە هیچ سەركەوتنێك بە دەست نەهێنرا بوو. پاش سەربەخۆیی ئێراقیش ئەم گیروگرفتە هەروا بەردەوام بوو و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراقی بەرەو خراپی برد و لەو كاتەوە هەتا ئەمڕۆش هەر ڕۆڵێكی گرنگ لە ناكۆكییەكانی ئەم دوو وڵاتەدا دەبینێت كە دەتوانرێت دەست نیشانی ئەو ڕۆڵە لە بەستنی پەیماننامەى دۆستایەتیی هاوسێیانەى 1975دا و هەروەها جەنگی دەستدرێژ كارانەی ئەم چەند ساڵانەدا بكرێت. یەكێ لە بانگاشەكانی صەدام بۆ هەڵوەشاندنەوەى پەیماننامەى 1975 و دەستپێكردنی جەنگ، تاوانباركردنی كۆماری ئیسلامیی ئێران بوو بە پشتیوانیكردن لە كوردەكانی ئێراق.
لێرەدا بەر لە لێكۆڵینەوەى نەخشی كوردەكان لە پەیوەندییەكانی ئێراق و ئێراندا لەو كاتەوە تا ئێستا، پێویستە بۆ باشتر تێگەیشتنی مەسەلەكە كورتە ڕوونكردنەوەیەك دەربارەى مەسەلەى كورد و ڕۆڵی ووڵاتە كۆڵۆنیالیستیەكان بە تایبەتی دەوڵەتی ئینگلستان تۆمار بكەین.
أ- سیاسەتی ئینگلستان سەبارەت بە كوردەكان:
كوردەكان لە نەژادی پاكی ئارییەكانن و بە شێوە زمانەكانی هندوئەوروپی، كە لە زمانی فارسی جیابۆتەوە دەپەیڤن. كوردەكان لە ڕۆژئاواى ئێران، لە باكورى ئێراق و سوریا، لە ڕۆژهەڵاتی توركیا و ژمارەیەكی زۆریشیان لە لوبنان و یەكێتیی سۆڤێت دەژین.
كوردەكان لە بارى دەروونی و گیانی و فەرهەنگییەوە خەڵكی تێكۆشەرن و ئارەزووى سەربەخۆیی دەكەن و كەمتر چوونەتە ژێر دەسەڵاتی بێگانەوە. خواستی سەربەخۆیی كوردەكان بۆتە هۆی ئەوەى كە وڵاتانی جۆراوجۆر بچنە بنكڵێشەیانەوە و بۆ مەبەستەكانی خۆیان كەڵًكیان لێوەربگرن. لەم ڕووەوە سیاسەتی دەوڵەتی ئینگلستان جێگای سەرنجلێدانە.
دەوڵەتی ئینگلستان دواى جەنگی جیهانیی یەكەم ماوەیەك لە بیری دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆدا بوو كە لە ژێر دەسەڵاتی خۆیدا بێت، چونكە بەم شێوەیە دەیتوانی دەسەڵاتی خۆی لە ناوچە ستراتیژییەكانی كەفكازدا بەرفراوان بكات. جگە لەمەش كوردستانی سەربەخۆ ئامڕازێكی گوشار خستنە سەر توركیای كەمال ئەتاتورك و دەوڵەتی ئێران و دەوڵەتی ئێراقیش بوو. بەتایبەتیی لەبەرئەوەى كوردەكانی ئەم وڵاتەی دوایی لەگەلأ ڕێكوپێكییشدا لە میرنشینەكانی دیكەش زۆرتر بوون.
لە جێبەجێ كردنی ئەم سیاسەتەدا دەوڵەتی ئینگلستان لە بڕیارنامەی سیڤەرى (1920)دا كە لە نێوان هاوپەیمانەكان و دەوڵەتی عوسمانیدا بەسترابوو، بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی ئازادی كورد لە باشوورى ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا، ماددەیەكیان چەسپاندبوو. بەڵام پاشان دەوڵەتی بەریتانیا بە چەند بڕوبیانوویەك لەم بیرە پەشیمان بووەوە: یەكەم- لەبەر ئەوەى ناوچە كوردنشینەكانی ئەنادۆلأ بۆ توركیا جێگای بایەخ پێدان بوو. دووەم- توركیا و ڕژێمی پاشایی ئێراق سەبارەت بە باكوورى ئێراق ناكۆكییان لەسەر خاك لە نێواندا هەبوو و لەبەر ئەوەى بەریتانیا لە ئێراقدا بەرژەوەندیی لە نەوتدا هەبوو، پشتیوانیی بانگاشەكانی ئێراقی كرد. توركیاش بەرامبەر دەست كەوتنی بەشەپشكی نەوت لەو ناوچانەى كە ناكۆكییان لەسەر هەبوو، چاوپۆشی لە داخوازییەكانی خۆی كرد و وازیهێنا. سێهەم- بەریتانیا بەهۆی ناكۆكییەوە لەگەلأ فەرەنسا لە باكوورى ئێراقدا لە بەرامبەر پێدانی بەشێك لە خاوەندارێتیی كارخانەى پێشووی نەوت (كارخانەى نەوتی ئێراق) بە فەڕەنسا، ڕازیبوونی ئەو دەوڵەتەى لە پێكەوە لكاندنی ناوچەی ناوبراو لەتەك ئێراقدا بە دەست هانی .(1)
بێگومان هۆی دیكەش زۆر هەن لە بارەى خۆلێلادانی بەریتانیا لە پێشنیازی ناوبراو كە ئاشكرا بوون، بەریتانیا وای نیشاندا كە بەرژەوەندیی دەوڵەتی ئینگلستان لەوەدایە لە ڕێگەى بە دەست هێنانی ئیمتیازەوە لە دەوڵەتی ئێراق بەسەر عەرەبەكاندا دەسەڵات پەیدا بكات، بەم شێوەیە دەوڵەتی كوردستانی سەربەخۆ لەتەك ئەم جۆرە سیاسەتانەدا نەدەگونجا، بۆیە پشتگوێی خستن بەڵام بە هۆی ئەو كاربەدەستانەوە كە لە ئێراق و ئێراندا هەیان بوو،دەستی لە دۆستایەتیی كوردەكان هەڵنەگرت. زانیاری تەواوی لە بارەى بارودۆخی ئەوانەوە پەیدا كردبوو. ئەم كارە بۆ دەوڵەتی ئینگلستانی دوو كەڵكی هەبوو: یەكەم - ئەوەبوو كە مەسەلەى كورد كە وەكو ئامڕازێك بوو بۆ گوشار خستنە سەر تاران و بەغداد، بەشێكی مەسەلەكانی ئەو ڕۆژگارەى پێك دەهێنا. دووەم - دەبووە ڕێگری دەسەڵات فراوانبوونی دەوڵەتانی دیكەى وەكوو یەكێتیی سۆڤێت و ئەڵمانیا .(2)
كوردەكان لە بارى جوگرافیایی و شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیانەوە دەتوانن بۆ ئەو پێنج وڵاتەى كە تیایدا دەژین مەسەلەیەكی بەهێزی سەودا و مامەڵەبن. لە كاتی سەرهەڵدانی ڕێكەوتنێك لەگەڵ كەمایەتیی كورد لە یەكێ لەو وڵاتانەدا، هاونەژادەكانیان لە هەموو وڵاتەكانی دیكەشدا بەردەوام دەكەونە ژێر كاریگەرێتییەوە. لەگەڵ سەرنجدانێكی ئەوەى كە كوردەكان لە ناوچە سەرسنورییەكاندا نیشتەجێ بوون، تێدەگەین كە ئەم هۆكارە ئەو توانایەى پێداون كە لە كاتی پێویستدا لەسەر سنوورەكانی ئەو وڵاتە دراوسێیانەدا هاتوچۆ بكەن. ئەم مەسەلەیە بە گوێرەى خۆی لە نێوان ئەم وڵاتانە بە تایبەتیی ئێراق و ئێراندا، دوژمنایەتییەكی هێَناوەتە ناو ناوانەوە. لە زۆر كێشەى جۆراوجۆردا دەوڵەتانی هەردوو وڵاتەكە بە پەنادانی (تێكدەرەكان) و تەنانەت كۆمەك كردنی (ئاژاوەچییەكان) یەكدی تاوانبار دەكەن.
ب- كورد و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراق
سیاسەتی ڕەزاخان كە لەسەر بنچینەی پێكهێنانی میرییەكی ناوەندی و بەتوانا دامەزرا بوو، بووە هۆی ئەوەى كە زۆر لە كوردەكان و لوڕەكان بەرەو ئێراق كۆچ بكەن. بەم جۆرە كاتێك یاسای دروستكردنی ناسنامەى ئێرانێتی پەسەند كرا و مەسەلەى بە زۆركردنی خزمەتی سەربازى بۆ هەموو ئێرانییەكان پێشنیاز كرا، هەندێك لە هۆزەكانی سەرسنوور بەرەو ئێراق ڕەویان كرد. ئەو ڕووداوانە بوونە هۆی ئەوەى دەوڵەتی ئێراق بكەوێتە سەرزەنشت و شكاتكردن.
لە ساڵی 1927دا سارالدولەى قاجار، یەكێ لە براكانی محمد علی شا كە خۆی بۆ تاج و تەختی قاجار دانابوو، ڕاپەڕینێكی لە نێو كوردەكاندا بەرپا كرد بوو، پاش تێكشكانی بەرامبەر هێزەكانی دەوڵەت، بۆ ئێراق هەڵات. نابراو جارێكی دیكەش لە ساڵی 1911دا كوردەكانی وروژاندبۆوە و تا نێزیك پایتەخت بەرەو پێشەوە چوو بوو، بەڵام دیسان بەرەو ڕووى تێكشكان بۆوە و بۆ ئێراق هەڵاتەوە و لەوێ كەوتە ژێر چاودێریى دەسەڵاتی ئینگلیزەكانەوە. ناوبراو بە هۆی ڕێكەوتنێكەوە كە لە نێوان ئێراق و ئێراندا ئەنجام درابوو، لەلایەن پۆلیسی ئێراقەوە دەست گیر كرا. بەڵام ئەو ڕێكەوتنە دەستبەجێ لەگەلأ ڕاپەڕینەكەی سمایلخانی سمكۆدا لەلایەن دەوڵەتی ئێراقەوە هەڵوەشێنرایەوە.
ملك الشعرا بهار نووسیویەتی "سمایلخانیش لەم ڕووەوە داخ لە دڵ بوو كە دەگونجێ لەلایەن هەندێ لە دراوسێكانەوە دەست خرابێتە ناو كاروبارەكانیەوە. ئەمە گیانی توڕە بوون و سەركەشیی لە دڵدا هەژاندبوو. ئەوەبوو ئەم پیاوە بەهۆی لێهاتوویی خۆی و سەختیی قەڵاى چەهریقەوە توانیبووی زیانێكی بەرچاو بە هێزەكانی دەوڵەت بگەیەنێت. دووریش بنواڕین دەتوانین بڵێین ڕەنگبێ هەندێ لە فەرماندەكان بە دنەدانی بێگانە یان لە پێناوى بەرژەوەندییە سیاسییەكانی خۆیان، لە بەرامبەر لەناوبردنی سمكۆدا نەرمی و سستیان پیشان دابێت". (3)
پەراوێزەكان:
1- Robert .F. Zeidner، "Kurdstan Nationalism and The New Iraq Government"، Middle Eastern Affairs. (Jan،1959)،P.2u .
2- جورج لنچافسكی ، مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناڤین ، وەرگێڕ مادی جزایرى ، تهران : أقبال، ل 244.(بە فارسی).
3- ملك الشعرا بهار ، مێژووی پارتە سیاسییەكانی ئێران ، بەرگی یەكەم تهران، (پەڕتووكی گیرفانی ، 1357) ، ل 266 (بە فارسی).
*تێبینی: ئەم باسە لە بەشی دووەم، دەروازەى یەكەم، بەندی 8، لە لاپەڕەكانی (120-121-122)دایە. هەروەها پەراوێزەكانیشی لە لاپەڕە (123) دان كە لە پەڕتووكەكەدا بریتین لە پەراوێزەكانی 16،17،18.(وەرگێڕ).
دۆزی كورد و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراق
شەڕى نێوان كورد و هێزە ئێراقییەكان كە لە سەردەمی عبدالكریم قاسمدا دەستی پێكردبوو، پاش لەناوچوونی ئەویش هەر بەردەوام بوو. عبدالسلام عارف بە مەبەستی كۆتایی هێنان بە شەڕەكە لە 11-2-1964دا ڕێكەوتننامەیەكی ئاگربەستی لەگەڵ بارزانیدا واژۆ كرد و بەڵێنیدا كە بە فەڕمی دان بە ئازادیی كورددا بنێت و بە شێوەیەكی یەكسان لە كاروبارى لەشكر و وڵاتدا بەشدار بن و ئەو زیانانەى كە لە ئەنجامی شەڕەكەدا لە كورد كەوتبوون، بژمێرێتەوە بۆیان. بەڵام سوپا ئامادەی پێدانی ئەم ئیمتییازانەى نەبوو و سەرەنجام شەڕەكە هەر درێژەى كێشا.
لە ساڵی 1965دا كە شەڕ لەگەڵ كورددا توند و تیژ بوو بوو ، دەستدرێژیی هێزە ئاسمانی و زەمینیەكانی ئێراق بۆ سەر سنورەكانی ئێران ڕۆژانە بەردەوام و زۆرتر دەبوو و لە یەكێك لەو دەستدرێژییانەدا دوو كەسی ئێرانی كە كاربەدەستی پلە بەرز بوون كوژران، ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی ناڕەزایی دەوڵەتی ئێران.
لەم هەلومەرجەدا بارزانی ئۆتۆنۆمیی كوردستانی ئێراقی لە دوو مادەدا ڕاگەیاند و لە یاسای بنچینەییدا كە بۆ كوردستانی ئێراق بڵاوكرایەوە بەم جۆرە نوسرابوو "ئێراق وڵاتێكی فیدراسیۆنە كە پێك هاتووە لە "عەرب و كورد" هەروەها بارزانی پەرلەمانێك و ئەنجومەنێكی شۆڕشگێڕانەى باڵاى لە 43 ئەندام پێك هێنا.(1)
دواى ئەوەى كە عبدالرحمن بزاز بە سەرۆك وەزیرانی ئێراق هەڵبژێردرا، بە مەبەستی چارەسەركردنی مەسەلەى كورد لە دوو ڕێگاوە دەستی كرد بە هەنگاونان: یەكەم - لە بەهارى ساڵی 1966دا هێرشێكی بەربڵاوى بۆ سەركوتكردنی كورد دەست پێكرد، دووەم - كەوتە گفتوگۆ و دامەزراندی پێوەندی لەتەك دەوڵەتی ئێراندا.
لە كاتێكدا شەڕ لە كوردستانی ئێراقدا بە توندوتیژی لە درێژە كێشاندا بوو، ڕووداوە سەرسنورییەكانی نێوان ئێران و ئێراق ڕوو لە فراوانبوون بوون. چەندین جار فڕۆكە بۆمبهاوێژەكانی ئێراق دەست درێژییان كردە سەر سنوورەكانی ئێران، گەلێ گوندی سەر سنوورى ئێرانیان بۆمباران كرد .(2)
عبدالرحمن بزاز بۆ پێشگیری لە خراپبوونی پێوەندیی نێوان ئێراق و ئێران، ڕایگەیاند كە دەیەوێت:
1- لە مەلیك فەیسەڵ پاشای عەرەبستانی سعودی كە لە تەك شادا پەیوەندی دۆستانەى هەبوو، داخوازی بكات تا بكەوێتە نێوان ئێراق و ئێرانەوە.
2- پارێزگاریى ڕامیارى یەكێتیی وڵاتە عەرەبیەكان لە ئێراق بە ئامانجی پشتگیری كردن لە كاتی بەرەنگار بوونەوەدا، بۆ نموونە، وەك لەگەڵ ئێراندا بەدەست بهێنێت.
3- لە گفتوگۆ كردندا دەربارەى ئەو مەسەلانەى كە ناكۆكییان لەسەرە لەگەڵ ئێراندا بگەنە ئەنجامێكی سەركەوتووانە.
لە دوا ئەنجامدا هەردوو وڵاتەكە گەیشتنە ئەم بڕیارانەى لاى خوارەوە:
1- كشانەوەى هێزەكانی ئێران لە ناوچە سەر سنووریەكاندا.
2- كۆتایی پێهێنان بە تاوان خستنە پاڵ یەكدی و شەڕى پڕوپاگەندەیی.
3- پێكهێنانی چەند كۆمیتەیەكی هاوبەش بۆ وتووێژ كردن لەمەڕ ئەو مەسەلانەی كە ناكۆكییان لەسەرە.( 3)
لە ڕابووردوودا سەبارەت بە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە هیچ سەركەوتنێك بە دەست نەهێنرا بوو. پاش سەربەخۆیی ئێراقیش ئەم گیروگرفتە هەروا بەردەوام بوو و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراقی بەرەو خراپی برد و لەو كاتەوە هەتا ئەمڕۆش هەر ڕۆڵێكی گرنگ لە ناكۆكییەكانی ئەم دوو وڵاتەدا دەبینێت كە دەتوانرێت دەست نیشانی ئەو ڕۆڵە لە بەستنی پەیماننامەى دۆستایەتیی هاوسێیانەى 1975دا و هەروەها جەنگی دەستدرێژ كارانەی ئەم چەند ساڵانەدا بكرێت. یەكێ لە بانگاشەكانی صەدام بۆ هەڵوەشاندنەوەى پەیماننامەى 1975 و دەستپێكردنی جەنگ، تاوانباركردنی كۆماری ئیسلامیی ئێران بوو بە پشتیوانیكردن لە كوردەكانی ئێراق.
لێرەدا بەر لە لێكۆڵینەوەى نەخشی كوردەكان لە پەیوەندییەكانی ئێراق و ئێراندا لەو كاتەوە تا ئێستا، پێویستە بۆ باشتر تێگەیشتنی مەسەلەكە كورتە ڕوونكردنەوەیەك دەربارەى مەسەلەى كورد و ڕۆڵی ووڵاتە كۆڵۆنیالیستیەكان بە تایبەتی دەوڵەتی ئینگلستان تۆمار بكەین.
أ- سیاسەتی ئینگلستان سەبارەت بە كوردەكان:
كوردەكان لە نەژادی پاكی ئارییەكانن و بە شێوە زمانەكانی هندوئەوروپی، كە لە زمانی فارسی جیابۆتەوە دەپەیڤن. كوردەكان لە ڕۆژئاواى ئێران، لە باكورى ئێراق و سوریا، لە ڕۆژهەڵاتی توركیا و ژمارەیەكی زۆریشیان لە لوبنان و یەكێتیی سۆڤێت دەژین.
كوردەكان لە بارى دەروونی و گیانی و فەرهەنگییەوە خەڵكی تێكۆشەرن و ئارەزووى سەربەخۆیی دەكەن و كەمتر چوونەتە ژێر دەسەڵاتی بێگانەوە. خواستی سەربەخۆیی كوردەكان بۆتە هۆی ئەوەى كە وڵاتانی جۆراوجۆر بچنە بنكڵێشەیانەوە و بۆ مەبەستەكانی خۆیان كەڵًكیان لێوەربگرن. لەم ڕووەوە سیاسەتی دەوڵەتی ئینگلستان جێگای سەرنجلێدانە.
دەوڵەتی ئینگلستان دواى جەنگی جیهانیی یەكەم ماوەیەك لە بیری دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆدا بوو كە لە ژێر دەسەڵاتی خۆیدا بێت، چونكە بەم شێوەیە دەیتوانی دەسەڵاتی خۆی لە ناوچە ستراتیژییەكانی كەفكازدا بەرفراوان بكات. جگە لەمەش كوردستانی سەربەخۆ ئامڕازێكی گوشار خستنە سەر توركیای كەمال ئەتاتورك و دەوڵەتی ئێران و دەوڵەتی ئێراقیش بوو. بەتایبەتیی لەبەرئەوەى كوردەكانی ئەم وڵاتەی دوایی لەگەلأ ڕێكوپێكییشدا لە میرنشینەكانی دیكەش زۆرتر بوون.
لە جێبەجێ كردنی ئەم سیاسەتەدا دەوڵەتی ئینگلستان لە بڕیارنامەی سیڤەرى (1920)دا كە لە نێوان هاوپەیمانەكان و دەوڵەتی عوسمانیدا بەسترابوو، بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی ئازادی كورد لە باشوورى ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا، ماددەیەكیان چەسپاندبوو. بەڵام پاشان دەوڵەتی بەریتانیا بە چەند بڕوبیانوویەك لەم بیرە پەشیمان بووەوە: یەكەم- لەبەر ئەوەى ناوچە كوردنشینەكانی ئەنادۆلأ بۆ توركیا جێگای بایەخ پێدان بوو. دووەم- توركیا و ڕژێمی پاشایی ئێراق سەبارەت بە باكوورى ئێراق ناكۆكییان لەسەر خاك لە نێواندا هەبوو و لەبەر ئەوەى بەریتانیا لە ئێراقدا بەرژەوەندیی لە نەوتدا هەبوو، پشتیوانیی بانگاشەكانی ئێراقی كرد. توركیاش بەرامبەر دەست كەوتنی بەشەپشكی نەوت لەو ناوچانەى كە ناكۆكییان لەسەر هەبوو، چاوپۆشی لە داخوازییەكانی خۆی كرد و وازیهێنا. سێهەم- بەریتانیا بەهۆی ناكۆكییەوە لەگەلأ فەرەنسا لە باكوورى ئێراقدا لە بەرامبەر پێدانی بەشێك لە خاوەندارێتیی كارخانەى پێشووی نەوت (كارخانەى نەوتی ئێراق) بە فەڕەنسا، ڕازیبوونی ئەو دەوڵەتەى لە پێكەوە لكاندنی ناوچەی ناوبراو لەتەك ئێراقدا بە دەست هانی .(1)
بێگومان هۆی دیكەش زۆر هەن لە بارەى خۆلێلادانی بەریتانیا لە پێشنیازی ناوبراو كە ئاشكرا بوون، بەریتانیا وای نیشاندا كە بەرژەوەندیی دەوڵەتی ئینگلستان لەوەدایە لە ڕێگەى بە دەست هێنانی ئیمتیازەوە لە دەوڵەتی ئێراق بەسەر عەرەبەكاندا دەسەڵات پەیدا بكات، بەم شێوەیە دەوڵەتی كوردستانی سەربەخۆ لەتەك ئەم جۆرە سیاسەتانەدا نەدەگونجا، بۆیە پشتگوێی خستن بەڵام بە هۆی ئەو كاربەدەستانەوە كە لە ئێراق و ئێراندا هەیان بوو،دەستی لە دۆستایەتیی كوردەكان هەڵنەگرت. زانیاری تەواوی لە بارەى بارودۆخی ئەوانەوە پەیدا كردبوو. ئەم كارە بۆ دەوڵەتی ئینگلستانی دوو كەڵكی هەبوو: یەكەم - ئەوەبوو كە مەسەلەى كورد كە وەكو ئامڕازێك بوو بۆ گوشار خستنە سەر تاران و بەغداد، بەشێكی مەسەلەكانی ئەو ڕۆژگارەى پێك دەهێنا. دووەم - دەبووە ڕێگری دەسەڵات فراوانبوونی دەوڵەتانی دیكەى وەكوو یەكێتیی سۆڤێت و ئەڵمانیا .(2)
كوردەكان لە بارى جوگرافیایی و شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیانەوە دەتوانن بۆ ئەو پێنج وڵاتەى كە تیایدا دەژین مەسەلەیەكی بەهێزی سەودا و مامەڵەبن. لە كاتی سەرهەڵدانی ڕێكەوتنێك لەگەڵ كەمایەتیی كورد لە یەكێ لەو وڵاتانەدا، هاونەژادەكانیان لە هەموو وڵاتەكانی دیكەشدا بەردەوام دەكەونە ژێر كاریگەرێتییەوە. لەگەڵ سەرنجدانێكی ئەوەى كە كوردەكان لە ناوچە سەرسنورییەكاندا نیشتەجێ بوون، تێدەگەین كە ئەم هۆكارە ئەو توانایەى پێداون كە لە كاتی پێویستدا لەسەر سنوورەكانی ئەو وڵاتە دراوسێیانەدا هاتوچۆ بكەن. ئەم مەسەلەیە بە گوێرەى خۆی لە نێوان ئەم وڵاتانە بە تایبەتیی ئێراق و ئێراندا، دوژمنایەتییەكی هێَناوەتە ناو ناوانەوە. لە زۆر كێشەى جۆراوجۆردا دەوڵەتانی هەردوو وڵاتەكە بە پەنادانی (تێكدەرەكان) و تەنانەت كۆمەك كردنی (ئاژاوەچییەكان) یەكدی تاوانبار دەكەن.
ب- كورد و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراق
سیاسەتی ڕەزاخان كە لەسەر بنچینەی پێكهێنانی میرییەكی ناوەندی و بەتوانا دامەزرا بوو، بووە هۆی ئەوەى كە زۆر لە كوردەكان و لوڕەكان بەرەو ئێراق كۆچ بكەن. بەم جۆرە كاتێك یاسای دروستكردنی ناسنامەى ئێرانێتی پەسەند كرا و مەسەلەى بە زۆركردنی خزمەتی سەربازى بۆ هەموو ئێرانییەكان پێشنیاز كرا، هەندێك لە هۆزەكانی سەرسنوور بەرەو ئێراق ڕەویان كرد. ئەو ڕووداوانە بوونە هۆی ئەوەى دەوڵەتی ئێراق بكەوێتە سەرزەنشت و شكاتكردن.
لە ساڵی 1927دا سارالدولەى قاجار، یەكێ لە براكانی محمد علی شا كە خۆی بۆ تاج و تەختی قاجار دانابوو، ڕاپەڕینێكی لە نێو كوردەكاندا بەرپا كرد بوو، پاش تێكشكانی بەرامبەر هێزەكانی دەوڵەت، بۆ ئێراق هەڵات. نابراو جارێكی دیكەش لە ساڵی 1911دا كوردەكانی وروژاندبۆوە و تا نێزیك پایتەخت بەرەو پێشەوە چوو بوو، بەڵام دیسان بەرەو ڕووى تێكشكان بۆوە و بۆ ئێراق هەڵاتەوە و لەوێ كەوتە ژێر چاودێریى دەسەڵاتی ئینگلیزەكانەوە. ناوبراو بە هۆی ڕێكەوتنێكەوە كە لە نێوان ئێراق و ئێراندا ئەنجام درابوو، لەلایەن پۆلیسی ئێراقەوە دەست گیر كرا. بەڵام ئەو ڕێكەوتنە دەستبەجێ لەگەلأ ڕاپەڕینەكەی سمایلخانی سمكۆدا لەلایەن دەوڵەتی ئێراقەوە هەڵوەشێنرایەوە.
ملك الشعرا بهار نووسیویەتی "سمایلخانیش لەم ڕووەوە داخ لە دڵ بوو كە دەگونجێ لەلایەن هەندێ لە دراوسێكانەوە دەست خرابێتە ناو كاروبارەكانیەوە. ئەمە گیانی توڕە بوون و سەركەشیی لە دڵدا هەژاندبوو. ئەوەبوو ئەم پیاوە بەهۆی لێهاتوویی خۆی و سەختیی قەڵاى چەهریقەوە توانیبووی زیانێكی بەرچاو بە هێزەكانی دەوڵەت بگەیەنێت. دووریش بنواڕین دەتوانین بڵێین ڕەنگبێ هەندێ لە فەرماندەكان بە دنەدانی بێگانە یان لە پێناوى بەرژەوەندییە سیاسییەكانی خۆیان، لە بەرامبەر لەناوبردنی سمكۆدا نەرمی و سستیان پیشان دابێت". (3)
پەراوێزەكان:
1- Robert .F. Zeidner، "Kurdstan Nationalism and The New Iraq Government"، Middle Eastern Affairs. (Jan،1959)،P.2u .
2- جورج لنچافسكی ، مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناڤین ، وەرگێڕ مادی جزایرى ، تهران : أقبال، ل 244.(بە فارسی).
3- ملك الشعرا بهار ، مێژووی پارتە سیاسییەكانی ئێران ، بەرگی یەكەم تهران، (پەڕتووكی گیرفانی ، 1357) ، ل 266 (بە فارسی).
*تێبینی: ئەم باسە لە بەشی دووەم، دەروازەى یەكەم، بەندی 8، لە لاپەڕەكانی (120-121-122)دایە. هەروەها پەراوێزەكانیشی لە لاپەڕە (123) دان كە لە پەڕتووكەكەدا بریتین لە پەراوێزەكانی 16،17،18.(وەرگێڕ).
دۆزی كورد و پێوەندییەكانی ئێران و ئێراق
شەڕى نێوان كورد و هێزە ئێراقییەكان كە لە سەردەمی عبدالكریم قاسمدا دەستی پێكردبوو، پاش لەناوچوونی ئەویش هەر بەردەوام بوو. عبدالسلام عارف بە مەبەستی كۆتایی هێنان بە شەڕەكە لە 11-2-1964دا ڕێكەوتننامەیەكی ئاگربەستی لەگەڵ بارزانیدا واژۆ كرد و بەڵێنیدا كە بە فەڕمی دان بە ئازادیی كورددا بنێت و بە شێوەیەكی یەكسان لە كاروبارى لەشكر و وڵاتدا بەشدار بن و ئەو زیانانەى كە لە ئەنجامی شەڕەكەدا لە كورد كەوتبوون، بژمێرێتەوە بۆیان. بەڵام سوپا ئامادەی پێدانی ئەم ئیمتییازانەى نەبوو و سەرەنجام شەڕەكە هەر درێژەى كێشا.
لە ساڵی 1965دا كە شەڕ لەگەڵ كورددا توند و تیژ بوو بوو ، دەستدرێژیی هێزە ئاسمانی و زەمینیەكانی ئێراق بۆ سەر سنورەكانی ئێران ڕۆژانە بەردەوام و زۆرتر دەبوو و لە یەكێك لەو دەستدرێژییانەدا دوو كەسی ئێرانی كە كاربەدەستی پلە بەرز بوون كوژران، ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی ناڕەزایی دەوڵەتی ئێران.
لەم هەلومەرجەدا بارزانی ئۆتۆنۆمیی كوردستانی ئێراقی لە دوو مادەدا ڕاگەیاند و لە یاسای بنچینەییدا كە بۆ كوردستانی ئێراق بڵاوكرایەوە بەم جۆرە نوسرابوو "ئێراق وڵاتێكی فیدراسیۆنە كە پێك هاتووە لە "عەرب و كورد" هەروەها بارزانی پەرلەمانێك و ئەنجومەنێكی شۆڕشگێڕانەى باڵاى لە 43 ئەندام پێك هێنا.(1)
دواى ئەوەى كە عبدالرحمن بزاز بە سەرۆك وەزیرانی ئێراق هەڵبژێردرا، بە مەبەستی چارەسەركردنی مەسەلەى كورد لە دوو ڕێگاوە دەستی كرد بە هەنگاونان: یەكەم - لە بەهارى ساڵی 1966دا هێرشێكی بەربڵاوى بۆ سەركوتكردنی كورد دەست پێكرد، دووەم - كەوتە گفتوگۆ و دامەزراندی پێوەندی لەتەك دەوڵەتی ئێراندا.
لە كاتێكدا شەڕ لە كوردستانی ئێراقدا بە توندوتیژی لە درێژە كێشاندا بوو، ڕووداوە سەرسنورییەكانی نێوان ئێران و ئێراق ڕوو لە فراوانبوون بوون. چەندین جار فڕۆكە بۆمبهاوێژەكانی ئێراق دەست درێژییان كردە سەر سنوورەكانی ئێران، گەلێ گوندی سەر سنوورى ئێرانیان بۆمباران كرد .(2)
عبدالرحمن بزاز بۆ پێشگیری لە خراپبوونی پێوەندیی نێوان ئێراق و ئێران، ڕایگەیاند كە دەیەوێت:
1- لە مەلیك فەیسەڵ پاشای عەرەبستانی سعودی كە لە تەك شادا پەیوەندی دۆستانەى هەبوو، داخوازی بكات تا بكەوێتە نێوان ئێراق و ئێرانەوە.
2- پارێزگاریى ڕامیارى یەكێتیی وڵاتە عەرەبیەكان لە ئێراق بە ئامانجی پشتگیری كردن لە كاتی بەرەنگار بوونەوەدا، بۆ نموونە، وەك لەگەڵ ئێراندا بەدەست بهێنێت.
3- لە گفتوگۆ كردندا دەربارەى ئەو مەسەلانەى كە ناكۆكییان لەسەرە لەگەڵ ئێراندا بگەنە ئەنجامێكی سەركەوتووانە.
لە دوا ئەنجامدا هەردوو وڵاتەكە گەیشتنە ئەم بڕیارانەى لاى خوارەوە:
1- كشانەوەى هێزەكانی ئێران لە ناوچە سەر سنووریەكاندا.
2- كۆتایی پێهێنان بە تاوان خستنە پاڵ یەكدی و شەڕى پڕوپاگەندەیی.
3- پێكهێنانی چەند كۆمیتەیەكی هاوبەش بۆ وتووێژ كردن لەمەڕ ئەو مەسەلانەی كە ناكۆكییان لەسەرە.( 3)
لەلایەكی دیكەوە هێرشەكانی دەوڵەتی ئێراق ڕووبەڕوی تێكشكان بوونەوە. هێزەكانی كوردیش سەركەوتنێكی بەچاویان بەسەر سوپاى ئێراقدا بەدەست هێنا. لە ئەنجامدا عبدالرحمن بزاز سیاسەتێكی نەرمی بەرامبەر بە كورد بەكارهێنا و ڕایگەیاند كە دەوڵەت ئامادەی بە ڕەسمی ناسینی نەتەوایەتی و زمان و تایبەتكارییەكانی كوردە. گفتوگۆ لە نێوان نوێنەارنی كورد و دەوڵەتدا، لە بەغداد دەستی پێ كرد. لە 29-6-1966دا بزاز پێشنیازێكی 12 ماددەیی بۆ كورد خستە ڕوو كە بڕیارى لێخۆشبوونی گشتیی بۆ كوردە یاخیبووەكان و مافی ڕۆشنبیریی كورد، ئۆتۆنۆمی ڕامیاری ، نەهێشتنی تەنگ و چەڵەمەی بەڕێوەبردن، بەشداركردنی نوێنەرانی كورد بە بەرابەرى لە كابینە و فەرماندەیەتیی سوپا و پلەوپایەی ڕامیاری، دامەزراندی ئەفسەرانی كورد لە ناوچە كورد نشینەكان و پەرپێدانی ناوچەكانی باكوورى دابوو .(4)
بارزانی پێشنیازی ناوبراوى پەسەند كرد بەڵام سوپا و پان عەرەبیستەكان دژی ئەمە بوون. ڕۆژێك دواى ئەوە عارف عبدالرزاق فەماندەى هێزى ئاسمانی (لایەنگری ناسر) و سەرۆك وەزیرانی پێشوو كودەتایەكی بێسەروبەرى دژی بزاز ڕێكخست. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا مەسەلەى كورد هەر بە چارەسەرنەكراوى مایەوە، بەڵام ڕێكەوتننامەى 29-6-1966 ئەنجامێكی چاكی هەبوو ئەویش دانپیانانی ئەو دوو ماددەیەی ((ئەنجومەنی شۆڕشی كوردستان)) بوو كە بەشێكی زۆرى كوردستانی ئێراقی لە ژێر دەسەڵاتدا بوو.
هەر چۆن بوو ڕاپەڕینی كوردەكان بە شێوەیەكی كاتی ڕووى لە كزی كرد. ئەم كێشەیە لە كاتی سەرۆك كۆمارێتی عبدالرحمن عارفیشدا هەر بە هەمان شێوە بەردەوام بوو، تا ئەو شوێنەى كە پێوەندیی بە ناكۆكییەكانی نێوان ئێران و ئێراقەوە هەبوو، مسۆگەركردنی ئاسایش لە كوردستاندا زەمینەى پێكدادانی هەردوو وڵاتی لە ساڵەكانی 68-1966دا بەرتەسكتر كردەوە.
پەراوێزەكان:
1- Fisher ، OP ، Cit ، P.628 .
2- اصلاحات ، (30 ێژر ، 1345) .
بۆ ئاگادار بوون لە ڕێكەوتننامەى ناوبراو ، بڕوانە: 3-
C.J.Edmons ، The Kurdish War in Iraq : The Contitutinal Background ، World Today ، XXIV. (December 1968) PP527-18.
4- Chubin op.Cit .، P.176-77 .
تێبینی:
- ئەم باسە لە بەشی سێیەم ، دەروازەى سێیەم ، بەندی 6 ، لە لاپەڕەكانی (302-303)دایە. هەروەها پەراوێزەكانیش لە لاپەڕە (322)دان كە لە پەڕتووكەكەدا بریتین لە پەراوێزەكانی ژمارە 21،20،19،18. (وەرگێڕ).
- ئەو باسەى كە لە لاپەڕەكانی 7،6،5 دایە ، لە بەشی سێیەم ، دەروازەى چوارەم ، بەندی 3 ، لە لاپەڕەكانی 412،411،410،409،408 دایە ، هەروەها پەراوێزەكانیش 30،29،28،27،26،25،24،23،22 (وەرگێڕ).
بارزانی پێشنیازی ناوبراوى پەسەند كرد بەڵام سوپا و پان عەرەبیستەكان دژی ئەمە بوون. ڕۆژێك دواى ئەوە عارف عبدالرزاق فەماندەى هێزى ئاسمانی (لایەنگری ناسر) و سەرۆك وەزیرانی پێشوو كودەتایەكی بێسەروبەرى دژی بزاز ڕێكخست. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا مەسەلەى كورد هەر بە چارەسەرنەكراوى مایەوە، بەڵام ڕێكەوتننامەى 29-6-1966 ئەنجامێكی چاكی هەبوو ئەویش دانپیانانی ئەو دوو ماددەیەی ((ئەنجومەنی شۆڕشی كوردستان)) بوو كە بەشێكی زۆرى كوردستانی ئێراقی لە ژێر دەسەڵاتدا بوو.
هەر چۆن بوو ڕاپەڕینی كوردەكان بە شێوەیەكی كاتی ڕووى لە كزی كرد. ئەم كێشەیە لە كاتی سەرۆك كۆمارێتی عبدالرحمن عارفیشدا هەر بە هەمان شێوە بەردەوام بوو، تا ئەو شوێنەى كە پێوەندیی بە ناكۆكییەكانی نێوان ئێران و ئێراقەوە هەبوو، مسۆگەركردنی ئاسایش لە كوردستاندا زەمینەى پێكدادانی هەردوو وڵاتی لە ساڵەكانی 68-1966دا بەرتەسكتر كردەوە.
پەراوێزەكان:
1- Fisher ، OP ، Cit ، P.628 .
2- اصلاحات ، (30 ێژر ، 1345) .
بۆ ئاگادار بوون لە ڕێكەوتننامەى ناوبراو ، بڕوانە: 3-
C.J.Edmons ، The Kurdish War in Iraq : The Contitutinal Background ، World Today ، XXIV. (December 1968) PP527-18.
4- Chubin op.Cit .، P.176-77 .
تێبینی:
- ئەم باسە لە بەشی سێیەم ، دەروازەى سێیەم ، بەندی 6 ، لە لاپەڕەكانی (302-303)دایە. هەروەها پەراوێزەكانیش لە لاپەڕە (322)دان كە لە پەڕتووكەكەدا بریتین لە پەراوێزەكانی ژمارە 21،20،19،18. (وەرگێڕ).
- ئەو باسەى كە لە لاپەڕەكانی 7،6،5 دایە ، لە بەشی سێیەم ، دەروازەى چوارەم ، بەندی 3 ، لە لاپەڕەكانی 412،411،410،409،408 دایە ، هەروەها پەراوێزەكانیش 30،29،28،27،26،25،24،23،22 (وەرگێڕ).
كوردەكان
دوابەدوای ئەوەى كە پارتی بەعسی لە ساڵی 1968دا لە ئێراق دەسەڵاتی گرتە دەست، بەهۆی ئەو دوژمنایەتییە دێرینەی لەتەك كوردەكاندا هەیبوو، شەڕێكی سەخت و دژوارى دژیان دەست پێكرد. پارتی بەعس جارێكیش لە ساڵی 1963دا ڕەشبكوژیی كوردەكانی ئەنجام دابوو، لەو كارەساتەدا جۆرێك دوژمنایەتی و بێبەزەییەكی واى نیشان دابوو كە بیروڕاى گشتیی خەڵكی جیهانی دژ بە خۆی وروژاندبوو ، لەم بارەیەوە یەكێتی سۆڤیەت ڕەشبكوژیی كوردەكانی لەو ساڵەدا تاوانبار كرد و دەوڵەتی مەنگۆلستان ئەو ڕەشبكوژییەی كوردكانی بە كارەساتێكی ترسناك ڕاگەیاند.
أ- شەڕى ئێراق لەگەڵ كوردەكان لە ساڵی 1969 دا
پارتی بەعس بە درێژە پێدانی هەمان سیاسەت لە ساڵی 1969دا جارێكی دیكەش شەڕى لە تەك كوردەكاندا دەست پێكردەوە. سوپای ئێراق لەم شەڕەدا هەموو توانا و تەكنەلۆژیای خۆی بەكار دەهێنا. فڕۆكە ئێراقیەكان هەموو ڕۆژێك ناوچە كوردنشینەكانی بۆمبباران دەكرد، بە زۆر ڕاگوێزانی كوردەكان لە ناوچە نەوتاوییەكانی باكوورەوە بەرەو باشوورى وڵات زۆر بە توندی دەست پێكرا. لەم ڕاگوێزانە بە تۆپزییەدا تەواوی كەلوپەل و سەروەت و سامانی كوردەكان دەستی بەسەردا گیرا و تاڵان كرا. ژمارەیەكی زۆر لە ژنان و منداڵان لە كارەساتی ڕاگوێزاندا گیانیان بەخشی.
لە لایەكی دیكەوە بە هۆی گەمارۆدانی ئابوورییانەی كوردستانەوە هەر ڕۆژەى كۆمەڵێكی زۆر لە ژنان و زارۆیان لە برسا دەمردن ، بەڵام سوپای ئێراقی بە هۆی ئازایەتی و مەردایەتی و بەرگریكردنی دلێرانەى كوردەكانەوە نەیانتوانی بە یەكجارى سەركوتیان بكاتەوە، لە لایەكی دیكەشەوە دەوڵەتی ئێراق لەو سەردەمەدا ڕووبەڕووی هەندێ مەسەلەى دیكە بووەوە، ساڵی 1969 بۆ دەوڵًەتی ئێراق كە هێشتا بنچینەى دەسەڵاتی خۆی پتەو نەكردبوو ، بە ساڵێكی گرنگ دەهاتە ژماردن. لە سەرتای ئەو ساڵەدا تەنگەتاویى ڕووبارى ئەڵوەند هاتە پێشەوە، دەوڵەتی ئێراقی تێگەیشت كە شەڕكردن لە كوردستاندا دەبێتە هۆی لاوازبوونی هێزەكانی خۆی لە بەرامبەر ئێراندا.
لە مانگی نۆڤەمبەرى هەمان ساڵدا پڕوپاگەندەی كۆمپانیای ئێران لە كودەتای گومانلێكراوى ئێراق (1) بڵاو بۆوە و هەر دوو وڵات تا كەنارى جەنگ لێك چوونە پێشەوە. دەوڵەتی ئێراق جارێكی دیكەش هەستی بەوە كردەوە كە شەڕێكی لە ناكاوی دەست پێكردووە بەبێ ئەوەى وەكوو پێویست خۆی بۆ ئامادە كربێت، سەرنجام كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ كوردەكاندا.
لە لایەكی دیكەوە بە هۆی گەمارۆدانی ئابوورییانەی كوردستانەوە هەر ڕۆژەى كۆمەڵێكی زۆر لە ژنان و زارۆیان لە برسا دەمردن ، بەڵام سوپای ئێراقی بە هۆی ئازایەتی و مەردایەتی و بەرگریكردنی دلێرانەى كوردەكانەوە نەیانتوانی بە یەكجارى سەركوتیان بكاتەوە، لە لایەكی دیكەشەوە دەوڵەتی ئێراق لەو سەردەمەدا ڕووبەڕووی هەندێ مەسەلەى دیكە بووەوە، ساڵی 1969 بۆ دەوڵًەتی ئێراق كە هێشتا بنچینەى دەسەڵاتی خۆی پتەو نەكردبوو ، بە ساڵێكی گرنگ دەهاتە ژماردن. لە سەرتای ئەو ساڵەدا تەنگەتاویى ڕووبارى ئەڵوەند هاتە پێشەوە، دەوڵەتی ئێراقی تێگەیشت كە شەڕكردن لە كوردستاندا دەبێتە هۆی لاوازبوونی هێزەكانی خۆی لە بەرامبەر ئێراندا.
لە مانگی نۆڤەمبەرى هەمان ساڵدا پڕوپاگەندەی كۆمپانیای ئێران لە كودەتای گومانلێكراوى ئێراق (1) بڵاو بۆوە و هەر دوو وڵات تا كەنارى جەنگ لێك چوونە پێشەوە. دەوڵەتی ئێراق جارێكی دیكەش هەستی بەوە كردەوە كە شەڕێكی لە ناكاوی دەست پێكردووە بەبێ ئەوەى وەكوو پێویست خۆی بۆ ئامادە كربێت، سەرنجام كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ كوردەكاندا.
ب- ڕێككەوتننامەى ئازارى 1970
گفتوگۆ لەسەر مەسەلەى ئۆتۆنۆمیدان بە كوردەكان لە مانگی ئازارى ساڵی 1970دا دەستی پێكرد. لە گفتوگۆى ئەو دوو لایەنەدا لێك نەچوون و جیاوازی لەسەر چەند مەسەلەیەك لە بۆچوون و بیروڕاكاندا هەبوو. كێشەى یەكەم چۆنێتیی دابەشكردنی داهاتی نەوت بوو كە لە 90%ى نەوتی ئێراق لە ناوچە كوردییەكاندا هەڵدەهێنجرێت. بارزانی داخوازیی یەك لە سێی داهاتی ئەو نەوتەی دەكرد، بەغداد ئەو داخوازیەی پەسەند نەكرد، بەڵام ئامادەبوو هێندەى كە پێویست بكات بە كوردەكانی بدات.(2).
كێشەى دووەم پێوەندیی بە خاكی كەركووكەوە هەبوو، بارزانی پێی لەسەر ئەوە دادەگرت كە بەهۆی ژمارەى دانیشتوانەوە ئەم شارە دەبێت بە بەشێك لە كوردستانی ئێراق دابنرێـت، لەبەر ئەوەى كە پێی وابوو زۆرێتیی دانیشتوانی ئەو شارە لە كورد پێك دێت. لە كاتێكدا كە بەغداد كەركووكی بە شارى چەند میللەتێك دەزانی. بەپێی بانگەشەى بەغداد نیوەی دانیشوانی ئەو شارە – كە مەڵبەندی سەرەكیی پیشەسازیى نەوتی ئێراقە – عەرەبن و نیوەكەی تریشی بە یەكسانی لە نێوان كورد و توركمانەكان دا پێك دێت. كەمەنەتەوەییەكی تا ئەندازەیك زۆرى تورك لەو شارەدا دەژین. سەرەنجام بەغداد بەڕێوەبەرێتییەكی هاوبەشی لە (عەرەب – كورد)ى شارەكەى لە ژێر چاودێریی میریی ناوەندیدا پێشنیاز كرد.(3).
لە ڕاستیدا 2 ملیۆن كوردی ئێراقی لە كار و كردەوەى بەغداد ناڕازی بوون كە تەنێ لە 12%ى لە داهاتی هەموو وڵاتی بۆ كوردستان تەرخان كردبوو لە كاتێكدا گەورەترین سەرچاوەى بەدەست هێنانی داهاتی دەوڵەتی ئێراق بیرە نەوتەكانی كەركووكە .(4).
بەم شێوەیە لە 120 كارگە كە لە وڵاتدا دامەزرێنرا بوون، تەنێ 3 كارگە بەر ناوچە كوردنشینەكان كەوت.(5).
هەر چۆن بوو هەردوولا گەیشتنە ئەنجام و ڕێكەوتننامەى (11ى ئازاری 1970) یان واژۆ كرد كە بریتی بوو لە ئۆتۆنۆمییەكی سنووردار بۆ كوردەكان. بەهۆی ئەم ڕێكەوتننامەیەوە زمانی كوردی شانبەشانی زمانی عەرەبی لەو ناوچانەی كە زۆرایەتیی دانیشتوانینان كوردە وەكو زمانێكی فەڕمی دەهاتە ژماردن. بەشداربوونی كوردەكان پێبەپێی دانیشتووان لە فەرمانگەكان و نوێنەرایەتیی دەوڵەتی و كاروبارى سوپایی و ئەنجومەنی ڕێبەرایەتیی شۆڕشدا مسۆگەر كرابوو 5 كورسی وەزارەت و نوێنەرێكی جێگری سەرۆك كۆمار بۆ كوردەكان لەبەر چاو گیرا بوو (6).
لە جێبەجى كردنی ڕێكەوتننامەى ناوبراودا دەوڵەتی ئێراق ڕێكخرایەوە و وەزیری كورد چووە نێو وەزارەتەوە. وەزیرە نوێیەكان هەر هەمووی ئەندامی پارتی دیمۆكرات بوون، لە كابینەى پێشووی ئێراقدا دوو كەسی كوردیش بەشدارییان تێدا كردبوو .كاردانەوەى دەوڵەتی ئێران سەبارەت بە ڕێكەوتننامەی ناوبراو جۆراوجۆر بوو. لەلایەكەوە بە ئاشكرا پێشوازیى لێدەكرد و لەلایەكی ترەوە پێی دڵگران بوو. بە ڕووكەش چاپەمەنییەكانی ئێران پەیامی پیرۆزبایی دەستە و كۆڕ و كۆمەڵە هەمە جۆرەكانی لە مەڕ سەركەوتنی كوردە ئارییەكان بڵاودەكردەوە و وەكو تریش بە مەترسییەكی دادەنا لەسەر یەكپارچەیی خاكی ئێراق. ڕۆژنامەى " أیندگان" لەسەر ووتارى خۆیدا بە ناوى (وڵاتێكی نیوە عەرەب) لە بارەى ئەو مەسەلەیەوە نووسیویەتی ((ئەنجامی لۆژیكیی رێكەوتن لەگەڵ كوردەكاندا ، ڕەوتی ناچاریى ئێراقە بەرەو ڕێگای چارەسەركردنی لوبنان)) .(7).
دەوڵەتی ئێران ڕێكەوتننامەى ناوبراوى بە ئەنجامی گوشارى یەكێتیی سۆڤێت دەزانی و هەر ئەم كارە، واتە نەخشی سۆڤێتی لە بەستنی ڕێككەوتننامەكەدا، ببوە هۆی دڵگرانی ئێران. پاش واژۆ كردنی ڕێكەوتننامەكە بۆ ماوەى 4 سالأ ئاگربەست لە نێوان هەردوو لادا ئەنجام درا، بەڵام لە مانگی ئازارى 1974دا جارێكی دی شەڕ لە كوردستانی ئێراق سەرى هەڵدایەوە كە هەتا ئازاری ساڵی 1975، كە ئێران و ئێراق لە جەزائیر گەیشتنە ڕێكەوتنەكەیان هەر بەردەوام بوو.
كوردەكان وایان بڵاوكردەوە كە دەوڵەتی ئێراق لە جێبەجێ كردنی ڕێكەوتننامەكەى 11ى ئازارى 1970دا كەمتەرخەمیی كردووە. بارزانی لە چاوپێكەوتنێكدا لە (نیوزویك)دا گوتی "دواى 9 سالأ شەڕ ئێمە لە ساڵی 1969دا گەیشتینە سەركەوتنێك كە لێی چاوەڕوان دەكرا مافەكانمان لە چوار چێوەی ئێراقدا دابین بكات، بەڵام ڕژێم نیشانی دا كە نیازى گفتوگۆكردنی لەگەڵ ئێمەدا نییە. ئەوان بڕیاریان دا كە باشترین ڕێگا بەرامبەرمان هەڵبژێرن كە ئەویش سڕینەوەمان بوو لەسەر نەخشە. كارێكی سروشتی بوو كە ئێمە ئەوەمان پەسەند نەكرد، ئەم ڕووداوە بووە هۆی هەڵگیرسانەوەى شەڕ".
بارزانی دیسان ووتی "ئێمە چەند جارێك لەسەر یەك ڕامان گەیاند كە داخوازیى ڕیفراندۆم دەكەین لەسەر مەسەلەى كوردستان. هەروەها هەڵبژاردنێكی ئازادانەمان دەوێت ئەگەر ڕیفراندۆم (گشتپرس)ێك بە شێوەیەكی ڕاستگۆیانە و یاسایی و لەژێر جۆرە چاودێرییەكی نێونەتەوەییدا ئەنجام بدرێت، ئێمە ئەنجامەكەى هەر چۆنێك بێت پەسەندی دەكەین. بەڵام ڕژێم لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و هەڵبژاردنی ئازادانە دەسڵەمێتەوە " . (8).
هەر چۆن بوو دەوڵەتی ئێراق لە 11ى ئازارى 1974دا هەڵبژاردنێكی نا دادپەروەرانەى دەست پێكرد كە لە نێویدا لە 80 كەس لە نوێنەرانی ئەنجومەنی یاسادانانی ناوچەى ئۆتۆنۆمیی كوردستان ، 72 كەسیان لەلایەن سەرۆك كۆمارى ئێراق خۆیەوە هەڵبژێردران ، شارى هەلێر (ئەربیل) بە مەڵبەندی بەڕێوەبەرێتیی ناوچەى ئۆتۆنۆمی دانرا و یەكێك لە كوردەكان بە ناوی (تەها محێدین معروف)ەوە بە جێگری سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا).
پارتی دیموكراتی كوردستانی ئێراق بەسەركردایەتیی بارزانی كە لە ڕاستیدا لەو مەسەلەیەدا تێنەخوێندرابۆوە، ڕاپەڕینێكی بەرپا كرد. دەوڵەتی ئێراق كە ئەمجارەیان لە بارى سەربازییەوە خۆی ئامادە كردبوو، دوو هەفتە دوای هەڵبژاردنی ناوبراو لە (25 ئازاری 1974)دا شەڕى دژی كوردەكان دەست پێكردەوە.
كێشەى دووەم پێوەندیی بە خاكی كەركووكەوە هەبوو، بارزانی پێی لەسەر ئەوە دادەگرت كە بەهۆی ژمارەى دانیشتوانەوە ئەم شارە دەبێت بە بەشێك لە كوردستانی ئێراق دابنرێـت، لەبەر ئەوەى كە پێی وابوو زۆرێتیی دانیشتوانی ئەو شارە لە كورد پێك دێت. لە كاتێكدا كە بەغداد كەركووكی بە شارى چەند میللەتێك دەزانی. بەپێی بانگەشەى بەغداد نیوەی دانیشوانی ئەو شارە – كە مەڵبەندی سەرەكیی پیشەسازیى نەوتی ئێراقە – عەرەبن و نیوەكەی تریشی بە یەكسانی لە نێوان كورد و توركمانەكان دا پێك دێت. كەمەنەتەوەییەكی تا ئەندازەیك زۆرى تورك لەو شارەدا دەژین. سەرەنجام بەغداد بەڕێوەبەرێتییەكی هاوبەشی لە (عەرەب – كورد)ى شارەكەى لە ژێر چاودێریی میریی ناوەندیدا پێشنیاز كرد.(3).
لە ڕاستیدا 2 ملیۆن كوردی ئێراقی لە كار و كردەوەى بەغداد ناڕازی بوون كە تەنێ لە 12%ى لە داهاتی هەموو وڵاتی بۆ كوردستان تەرخان كردبوو لە كاتێكدا گەورەترین سەرچاوەى بەدەست هێنانی داهاتی دەوڵەتی ئێراق بیرە نەوتەكانی كەركووكە .(4).
بەم شێوەیە لە 120 كارگە كە لە وڵاتدا دامەزرێنرا بوون، تەنێ 3 كارگە بەر ناوچە كوردنشینەكان كەوت.(5).
هەر چۆن بوو هەردوولا گەیشتنە ئەنجام و ڕێكەوتننامەى (11ى ئازاری 1970) یان واژۆ كرد كە بریتی بوو لە ئۆتۆنۆمییەكی سنووردار بۆ كوردەكان. بەهۆی ئەم ڕێكەوتننامەیەوە زمانی كوردی شانبەشانی زمانی عەرەبی لەو ناوچانەی كە زۆرایەتیی دانیشتوانینان كوردە وەكو زمانێكی فەڕمی دەهاتە ژماردن. بەشداربوونی كوردەكان پێبەپێی دانیشتووان لە فەرمانگەكان و نوێنەرایەتیی دەوڵەتی و كاروبارى سوپایی و ئەنجومەنی ڕێبەرایەتیی شۆڕشدا مسۆگەر كرابوو 5 كورسی وەزارەت و نوێنەرێكی جێگری سەرۆك كۆمار بۆ كوردەكان لەبەر چاو گیرا بوو (6).
لە جێبەجى كردنی ڕێكەوتننامەى ناوبراودا دەوڵەتی ئێراق ڕێكخرایەوە و وەزیری كورد چووە نێو وەزارەتەوە. وەزیرە نوێیەكان هەر هەمووی ئەندامی پارتی دیمۆكرات بوون، لە كابینەى پێشووی ئێراقدا دوو كەسی كوردیش بەشدارییان تێدا كردبوو .كاردانەوەى دەوڵەتی ئێران سەبارەت بە ڕێكەوتننامەی ناوبراو جۆراوجۆر بوو. لەلایەكەوە بە ئاشكرا پێشوازیى لێدەكرد و لەلایەكی ترەوە پێی دڵگران بوو. بە ڕووكەش چاپەمەنییەكانی ئێران پەیامی پیرۆزبایی دەستە و كۆڕ و كۆمەڵە هەمە جۆرەكانی لە مەڕ سەركەوتنی كوردە ئارییەكان بڵاودەكردەوە و وەكو تریش بە مەترسییەكی دادەنا لەسەر یەكپارچەیی خاكی ئێراق. ڕۆژنامەى " أیندگان" لەسەر ووتارى خۆیدا بە ناوى (وڵاتێكی نیوە عەرەب) لە بارەى ئەو مەسەلەیەوە نووسیویەتی ((ئەنجامی لۆژیكیی رێكەوتن لەگەڵ كوردەكاندا ، ڕەوتی ناچاریى ئێراقە بەرەو ڕێگای چارەسەركردنی لوبنان)) .(7).
دەوڵەتی ئێران ڕێكەوتننامەى ناوبراوى بە ئەنجامی گوشارى یەكێتیی سۆڤێت دەزانی و هەر ئەم كارە، واتە نەخشی سۆڤێتی لە بەستنی ڕێككەوتننامەكەدا، ببوە هۆی دڵگرانی ئێران. پاش واژۆ كردنی ڕێكەوتننامەكە بۆ ماوەى 4 سالأ ئاگربەست لە نێوان هەردوو لادا ئەنجام درا، بەڵام لە مانگی ئازارى 1974دا جارێكی دی شەڕ لە كوردستانی ئێراق سەرى هەڵدایەوە كە هەتا ئازاری ساڵی 1975، كە ئێران و ئێراق لە جەزائیر گەیشتنە ڕێكەوتنەكەیان هەر بەردەوام بوو.
كوردەكان وایان بڵاوكردەوە كە دەوڵەتی ئێراق لە جێبەجێ كردنی ڕێكەوتننامەكەى 11ى ئازارى 1970دا كەمتەرخەمیی كردووە. بارزانی لە چاوپێكەوتنێكدا لە (نیوزویك)دا گوتی "دواى 9 سالأ شەڕ ئێمە لە ساڵی 1969دا گەیشتینە سەركەوتنێك كە لێی چاوەڕوان دەكرا مافەكانمان لە چوار چێوەی ئێراقدا دابین بكات، بەڵام ڕژێم نیشانی دا كە نیازى گفتوگۆكردنی لەگەڵ ئێمەدا نییە. ئەوان بڕیاریان دا كە باشترین ڕێگا بەرامبەرمان هەڵبژێرن كە ئەویش سڕینەوەمان بوو لەسەر نەخشە. كارێكی سروشتی بوو كە ئێمە ئەوەمان پەسەند نەكرد، ئەم ڕووداوە بووە هۆی هەڵگیرسانەوەى شەڕ".
بارزانی دیسان ووتی "ئێمە چەند جارێك لەسەر یەك ڕامان گەیاند كە داخوازیى ڕیفراندۆم دەكەین لەسەر مەسەلەى كوردستان. هەروەها هەڵبژاردنێكی ئازادانەمان دەوێت ئەگەر ڕیفراندۆم (گشتپرس)ێك بە شێوەیەكی ڕاستگۆیانە و یاسایی و لەژێر جۆرە چاودێرییەكی نێونەتەوەییدا ئەنجام بدرێت، ئێمە ئەنجامەكەى هەر چۆنێك بێت پەسەندی دەكەین. بەڵام ڕژێم لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و هەڵبژاردنی ئازادانە دەسڵەمێتەوە " . (8).
هەر چۆن بوو دەوڵەتی ئێراق لە 11ى ئازارى 1974دا هەڵبژاردنێكی نا دادپەروەرانەى دەست پێكرد كە لە نێویدا لە 80 كەس لە نوێنەرانی ئەنجومەنی یاسادانانی ناوچەى ئۆتۆنۆمیی كوردستان ، 72 كەسیان لەلایەن سەرۆك كۆمارى ئێراق خۆیەوە هەڵبژێردران ، شارى هەلێر (ئەربیل) بە مەڵبەندی بەڕێوەبەرێتیی ناوچەى ئۆتۆنۆمی دانرا و یەكێك لە كوردەكان بە ناوی (تەها محێدین معروف)ەوە بە جێگری سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا).
پارتی دیموكراتی كوردستانی ئێراق بەسەركردایەتیی بارزانی كە لە ڕاستیدا لەو مەسەلەیەدا تێنەخوێندرابۆوە، ڕاپەڕینێكی بەرپا كرد. دەوڵەتی ئێراق كە ئەمجارەیان لە بارى سەربازییەوە خۆی ئامادە كردبوو، دوو هەفتە دوای هەڵبژاردنی ناوبراو لە (25 ئازاری 1974)دا شەڕى دژی كوردەكان دەست پێكردەوە.
ج- شەڕ لەگەڵ كوردەكان لە ساڵى 1974دا
دەوڵەتی ئێراق ئەمجارەیان بە پێچەوانەى ساڵانی ڕابردووەوە ، بە ئامانجی لەناو بردنی یەكجاریى كوردەكان شەڕی دەست پێكردەوە. سوپاى ئێراق لەو شەڕەدا كەڵكی لە تازەترین چەك وەردەگرت، بە هۆی بەردەوامیی شەڕەكەوە، بارودۆخی كوردەكان بە شێوەیەكی دڵتەزێنانە ڕوو لە خراپ بوون چوو بوو، بە ئەندازەیەك بوو كە ڕووبەڕووی لەناو چوون بووبوونەوە. یەكێتیی سۆڤێت كە لە ساڵانی ڕابردوودا پشتیوانیی كوردی دەكرد، بەڵام ئێستا لە ئێراق پشتیوانی دەكات و پەیمانێكی پانزە ساڵەى لەتەكدا بەستووە. بارزانی كە كەوتبووە ژێر فشاری توندوتیژی سوپای ئێراقەوە، هیچ چارەیەكی نەبوو جگە لەوەى كە هەر دەستێك بە نیازى كۆمەك پێكردن درێژ بكرێت بیگوشێت.
دەوڵەتی ئێران كە بە هۆی ناكۆكییە سنوورییەكان و هەروەها دەست درێژییەكانی ئێراقەوە لە خوزستان و بلوچستان و كوردستاندا ، لە ئێراق زویر بووبوو. هەر بۆیە ڕازیبوونی خۆی بە كۆمەك كردنی كوردەكان بە پارە و خواردن و چەك و تەقەمەنییەوە ڕاگەیاند.
شەڕكە ماوەى ساڵێك بە توندوتیژترین شێوە بەردەوام بوو. فڕۆكە ئێراقییەكان بێوچان كوردستانیان بۆمباران دەكرد. 120 هەزار سەربازی سوپای ئێراق لە كوردستاندا لە شەڕدا بوون. بەڵام كوردەكان بە ئازایەتی و لێهاتوویی زۆرى خۆیانەوە توانیان هێرشەكانی سوپای ئێراق بەربەست بكەن وناچاریان كرد كە لە كوردستاندا پاشەكشێ بكات.
دەوڵەتی ئێراق كە سوپاكەى لە شەڕكردن لە تەك كوردەكاندا هیچ سەركەوتنێكی بەدەست نەهێنابوو، كەوتە گفتگۆ كردنەوە لەگەڵ ئێراندا، كە ئەنجامەكەی ڕێكەوتننامەی 6ى ئازارى 1975 بوو. بە پێی ماددەى 3ى ڕێكەوتننامەى ناوبراو هەردوولا لەسەر ئەوە ڕێكەوتن كە پشتیوانی لە هیچ جۆرە چالاكییەك نەكەن كە سیمای (تێكدەرانە)ى هەبێت. لە ئەنجامدا دەستبەجێ یارمەتییەكانی دەوڵەتی ئێران بۆ كوردەكانی ئێراق ڕاوەستێنرا. ڕیكەوتننامەى ناوبراو بۆ كوردەكان تراژیدیایەكی گەورە بوو هەر وەكو لە بەشەكانی پیشوودا ووتمان دەوڵەتی ئێراق دەستیكردەوە بە ڕەشبكوژیی كوردەكان و چەندین هەزار كەسیش لە ناوچە سنوورییەكانەوە ڕاگوێزران و لە درێژەدانیدا بە (سیاسەتی زەویی پاوانكراو)) زۆرتر لە 700 گوندی كوردنشینی لەگەڵ زەویدا تەخت كرد.
دواى ڕیكەوتننامەى جەزایر، شاە لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ حسنین هیكل لە 20-4-1975دا ووتی "ئێمە یارمەتی شۆڕشی كوردماندا و لەم دوا دواییەدا ئێمە هێزى كاریگەر بووین لە "پشتیەوە " ، ئەو –شاە- هۆی یارمەتیدانی ئێرانی بۆ كوردەكان بەم شێوەیە ڕوون كردەوە: ساڵانێكی زۆر بوو ئەو ڕژێمانەى كە لە ئێراقدا دەسەڵاتیان بە دەستەوە گرت بوو دوژمنایەتیی ئێمەیان دەكرد. هێرشی توندوتیژیان دەهێنا و بە ئاشكرا دژایەتییان دەكردین. تێكدەرانیان دەنارد بۆ سەر سنوورەكانی ئێمەوە و هەندێ جاریش شەڕ و پێكدادانی چەكدارانە ڕووى دەدا... ئایا مافی خۆمان نەبوو كە وەڵامی ئەو هەڵوێستانەی ئەوان بدەینەوە ... بەڵێ یارمەتیی شۆڕشی كوردمان دا دژی میری بەغداد و ئەم هەنگاوەى ئێمە وەڵامدانەوەیەك بوو بۆ ئەو دەست پێشكەرییانەی كە دژی ئێران نواند بوویان" (9).
پەراوێزەكان:
1- ڕۆژی 12-2-1969دا ڕادیۆ دەنگوباسی ئاشكرا بوونی كودەتایەكی بەد ئەنجامی بڵاو كردەوە و دەوڵەتی ئێرانی تاوانبار كرد كە دەستی لە سازكردنیدا هەبووە. دوا بە دواى ئەمە دەوڵًەتی ئێراق داوای لە باڵیۆزی ئێران و هەموو فەرمانبەرانی باڵیۆزخانەكەی كرد كە لە ماوەى 24 كاژێردا خاكی ئێراق بەجى بهێڵن. هەرەوەها دەوڵەتی ئێراق هەموو كۆنسوڵخانەكانی ئێرانی لە بەغداد و كەربەلا و بەسرەدا داخست و هەموو فەرمانبەرەكانیانی ئاگادار كرد كە لە ماوەی 24 كاژێردا دەبێت لە ئێراق بچنە دەرەوە.
دەوڵەتی ئێرانیش لەگەڵ بەدرۆخستنەوەى دەست تێدا بوونی خۆی لەو كودەتا ناوبراوەدا بەرامبەر ئەو ڕووداوانە هەڵوێستی وەرگرت و كۆنسوڵخانەكانی ئێراقی لە ئێراندا داخست و دەستورى بە باڵوێزى ئێراق و ئەندامانی باڵوێزخانە و كۆنسوڵخانەكان دا كە لە ماوەى 24 كاژێردا خاكی ئێران بە جێ بهێڵن. بەڵام پێوەندییەكانی هەردوو وڵات لەو كاتەدا نەپچڕان. دوا بە دواى كودەتاى ناوبراو دەوڵەتی ئێراق بانگەشەیەكی زۆری لە دژی دەوڵەتی ئێران دەست پێ كرد، پاشان پێوەندیی هەردوو وڵات بە توندی تێك چوو و هەردوولا هێزەكانی خۆیان لەسەر سنوورەكان مۆڵ كرد و كەوتنە دۆخی ئامادەباشییەوە. سەرەنجام بە ناوبژیكردنی پاكستان و توركیا تێك چوونەكە هێمن كرایەوە و دەوڵەتی ئێران ڕایگەیاند كە ئامادەیە هێزەكانی خۆی لەسەر سنووری ئێراق بكشێنێتەوە بە مەرجێ بەغدادیش ڕازیبوونی خۆی بۆ ئەنجامدانی هەمان كار نیشان بدات.
دەبێت سەرنج لەوە بدەین كە ئێراق بە وڵاتی كودەتا بە ناو بانگە. لە ساڵی 1934ەوە هەتا ساڵی 1973 واتە لە ماوەى 39 ساڵدا نزیكەى 18 كودەتای سەربازی لە پلە جۆراوجۆرەكاندا بە زەبروزەنگ لە ئێراقدا ڕووی داوە. ئەم ڕووداوانە سەرچاوەكانیان لە ململانێی بەدەست هێنانی دەسەڵاتەوە لە سوپای ئێراقدا هاتووە. دەستپێشكەرى و كودەتاكان هەمووی بە هۆی هێزە دژ بە یەكەكانی ناو سوپادا لە دایك بوون و هەر بە خۆیشیان سەركوت كراونەتەوە.
لە لایەكی دیكەوە دەبێت ئەوە بزانین كە هێنانە پێشەوەى تاوان خستنە پاڵی كودەتاوە بە بێ ئەوەى كە لە ڕاستیدا نیازێكی لەم بابەتە لە ئارادا هەبووبێت ،كارێكی ئاساییە لەم جۆرە وڵاتانەدا كە مەبەستی لەناو بردنی دوژمنانەوە دروست دەكرێت.
(Lorenzo Kent Kimball ، The Changing Pattern of Political Power in Iraq 1985 to 1971 . (New York:Robert sheller sons، 1972).p.179
كەیهان) 25 بهمن ، 1349) 2-
New Times (Moscow).No.21 ، (May 1974) 3-
News week ، (22 July ، 1974) 4-
5- پاتریك بودوتن و ئەوانی دیكە " ڕاپۆرتێك دەربارەى بارودۆخی كوردەكان لە كوردستانی ئێراقدا".
6- بۆ ئاگادار بوون لە تێكستی ڕێك كەوتن نامەى ناوبراو: بڕوانە
Khadduri، Socialist Iraq، A Study in Iraqi Politics Since 1968 . pp.231-40
ئایندەگان (15 فرور دین 1349) 7-
News week ، (22 July 1974) 8-
وەزارەتی كاروبارى دەرەوەى ئێران، بڵاو كراوەى دەنگوباس و بەڵگەنامەكان، لە فەروەردینەوە تا شەهریوەر، 1354 ، ل 93. (بە فارسی).
بەڵگە نامەى ژمارە 12
بەیاننامە مێژوییەكەی جەزائیر (6 مارت1975)
لە ماوەى دانیشتنەكانی كۆنفرانسی سەرانی وڵاتانی ئەندامی ئۆپیكدا كە لە جەزائیر بەسترا، بە دەست پێشخەریى سەرۆك كۆمار بۆمیدین، پایە بەرزترین كەسی پیرۆز شاهەنشای ئاریامیهر * و بەڕێز صدام حسێن جێگرى ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش لە ئێراق دوو جار چاویان بە یەكدی كەوت و بە دوورودرێژی لەسەر پێوەندییەكانی نێوان ئێراق و ئێران گفتوگۆیان كرد. ئەو گفتوگۆیانە بە ئامادەبوونی سەرۆك كۆمار بۆمیدێن ئەنجام دران كە پڕ لە ڕاشكاوی و دڵسۆزیی ڕاستگۆیانەى هەردوولا بوون لە پێناوی بەدەست هێنانی چارەسەركردنێكی گردەبڕانە و چەسپاو سەبارەت بە هەموو ئەو ناكۆكی و كێشانەى نێوان هەردوو وڵات.
لەگەڵ ڕەچاو كردنی نەریتی ڕێزلێنان لە یەكپارچەیى خاك و دەستدرێژینەكردنە سەر سنوور و دەستێكەڵنەكردن لە كاروبارە ناوخۆییەكاندا هەردوولا گەیشتنە ئەم بڕیاریان:
1- سنوورە زەمینییەكانی خۆیان لەسەر بنچینەى پڕۆتۆكۆڵی كۆنستەنتێنیەى ساڵی 1913 و ڕەشنووسی كۆبوونەوەكانی كۆمسیۆنی سنووردانەرى ساڵًی 1914 دەستنیشان بكەن.
سنوورە ئاوییەكانی خۆیان بە پێی هێڵی تالوگ دەستنیشان بكەن. 2-
3- بەم كارانە هەردوو وڵات ئاساییش و متمانەى بەرامبەرى لە هێڵكێشی سنوورە هاوبەشەكانیاندا مسۆگەر دەكەن. هەردوولا بەم شێوەیە دەبنە هاوپەیمان كە لەسەر سنوورەكانی خۆیاندا كۆنتڕۆڵێكی تەواو و كاریگەر بچەسپێنن بە مەبەستی ڕێگرتن لە هەر جۆرە كار و كردەوەیەك كە سیمایەكی تێكدەرانەى هەبێت ئیتر لە هەر بوارێكدا بێت.
4- هەر دوو لا لەسەر ئەوە ڕێكەوتوون كە بڕیارەكانی سەرەوە هۆكارى لێكدانەبڕاون بۆ چارەسەركردنێكی تەواو. ڕاستییەكی بەڵگەنەویستە كە سەرەنجام پەشیمانبوونەوە لە هەر یەك لەو بڕیارانەى سەرەوە واتە بێبەریبوون لە گیانی ڕێكەوتنی جەزائیر.
هەر دوو لا پێوەندیی هەمیشەییان بە سەرۆك كۆمار بۆمیدینەوە دەمێنێتەوە و سەرۆك كۆمار بۆمیدین لە كاتی پێویستدا بۆ بەجێگەیاندنی بڕیارە دراوەكان كۆششی برایانە بە ئەنجام دەدات. خاوەنشكۆ شاهانشای ئێران و بەڕێز صدام حسێن بڕیاریانداوە پێوەندیی ئاسایی دراوسێیەتی و دۆستانەى خۆیان بە تایبەتی لە پێناوى بەركەنار كردن و نەهێشتنی هەموو هۆكارە نێگەتیڤەكان لە نێوانیاندا لە رێگەى بەردەوام ئاڵوگۆڕ كردنی بیروڕا دەربارەى ئەو مەسەلانەی كە هەردوو لایان تێیدا هاوبەشن و پێك هێنانی هاریكارییەكی یەكساندا، چەسپاو بكەن.
هەردوولا بەفەڕمی ڕای دەگەیەنن كە ناوچەكە دەبێت لە هەموو جۆرە دەستێوەردانێكی دەرەكی بە دوور بێت بە مەبەستی دەست نیشان كردنی شێوەكارێكیى كۆمیسیۆنیی تێكەڵاو لە ئێران و ئێراق كە بۆ بەڕێوەبردن و جێبەجێكردنی بڕیارە دراوەكان بەڕێككەوتنێكی هاوبەش پێك دەهێنرێت.
وەزیری دەرەوەی ئێران و ئێراق بە ئامادەبوونی وەزیری دەرەوەی جەزائیر لە 15 مارتی 1975دا لە تاران كۆدەبنەوە.
جەزائیر، لەسەر خواستی هەردوولا لە هەموو دانیشتنە تێكەڵاوەكانی ئێران و ئێراقدا بانگهێشتن دەكرێت. كۆمسیۆنە تێكەڵاوەكە دەستوور و شێوەكاری خۆی دەست نیشان دەكات و لە كاتی پێویستدا بە شێوەى یەك لە دواى یەك لە بەغدا و تاران دانیشتن پێك دەهێنن. پایە بەرزترین خاوەنشكۆ شاهەنشا ئەو بانگهێشتنەى كە لەلایەن سەرۆك كۆمار ئەحمەد حەسەن ئەلبەكرەوە بۆ ئەنجامدانی سەردانێكی فەڕمی لە ئێراقەوە و لە بەمەزن زانینی ئەوەوە ئاراستەى كراوە بە شادمانییەوە پەسەند كرد. رێكەوتی ئەنجامدانی ئەو سەردانە بە ڕێككەوتنی هاوبەش دەستنیشان دەكرێت.
لە لایەكی دیكەوە بەڕێز صدام حسێن جێگری سەرۆك كۆمارى ئێراق لە سەرۆك كۆمار هاوارى بۆمیدین كە لە دڵەوە لە هەستێكی برایانە و بێ لایانانەوە پێوەندییە ڕاستەوخۆكانی سەرانی باڵاى هەردوو وڵاتەكەی ئاسان كردووە، لەم ڕووەوە كە بە پێكهێنانی شێوازێكی نوێ لە پێوەندییەكانی نێوان ئێراق و ئێراندا بە سوود و بەرژەوەندییە باڵاكانی داهاتووى ناوچەكە كۆمەكیان كردووە، بە گەرمیەوە ڕێز و سوپاسیان ئاڕاستە كرد.
جەزائیر – بەروارى 6ی مارتی 1975
تێبینی:
ئەم بەڵگەنامەیە لە لاپەڕەكانی 677 بۆ 678 دایە.
*أعلى حضرت هومایون شاهنشاه ئاریامهر: ئەمە نازناوى تایبەتیی شای ئێران بوو
ئەمەى خوارەوە ناونیشانی تەواوی پەرتووكەكەیە:
- بررسی تأریخی اختلافات مرزى ایران و عراق
تألیف : أصغر جعفری ولدانی. -
- (دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی)، وابستە بە وزارەت أمور خارجە جمهورى اسلامی ایران.
تهران ، تیرماە 1367 -
دەوڵەتی ئێران كە بە هۆی ناكۆكییە سنوورییەكان و هەروەها دەست درێژییەكانی ئێراقەوە لە خوزستان و بلوچستان و كوردستاندا ، لە ئێراق زویر بووبوو. هەر بۆیە ڕازیبوونی خۆی بە كۆمەك كردنی كوردەكان بە پارە و خواردن و چەك و تەقەمەنییەوە ڕاگەیاند.
شەڕكە ماوەى ساڵێك بە توندوتیژترین شێوە بەردەوام بوو. فڕۆكە ئێراقییەكان بێوچان كوردستانیان بۆمباران دەكرد. 120 هەزار سەربازی سوپای ئێراق لە كوردستاندا لە شەڕدا بوون. بەڵام كوردەكان بە ئازایەتی و لێهاتوویی زۆرى خۆیانەوە توانیان هێرشەكانی سوپای ئێراق بەربەست بكەن وناچاریان كرد كە لە كوردستاندا پاشەكشێ بكات.
دەوڵەتی ئێراق كە سوپاكەى لە شەڕكردن لە تەك كوردەكاندا هیچ سەركەوتنێكی بەدەست نەهێنابوو، كەوتە گفتگۆ كردنەوە لەگەڵ ئێراندا، كە ئەنجامەكەی ڕێكەوتننامەی 6ى ئازارى 1975 بوو. بە پێی ماددەى 3ى ڕێكەوتننامەى ناوبراو هەردوولا لەسەر ئەوە ڕێكەوتن كە پشتیوانی لە هیچ جۆرە چالاكییەك نەكەن كە سیمای (تێكدەرانە)ى هەبێت. لە ئەنجامدا دەستبەجێ یارمەتییەكانی دەوڵەتی ئێران بۆ كوردەكانی ئێراق ڕاوەستێنرا. ڕیكەوتننامەى ناوبراو بۆ كوردەكان تراژیدیایەكی گەورە بوو هەر وەكو لە بەشەكانی پیشوودا ووتمان دەوڵەتی ئێراق دەستیكردەوە بە ڕەشبكوژیی كوردەكان و چەندین هەزار كەسیش لە ناوچە سنوورییەكانەوە ڕاگوێزران و لە درێژەدانیدا بە (سیاسەتی زەویی پاوانكراو)) زۆرتر لە 700 گوندی كوردنشینی لەگەڵ زەویدا تەخت كرد.
دواى ڕیكەوتننامەى جەزایر، شاە لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ حسنین هیكل لە 20-4-1975دا ووتی "ئێمە یارمەتی شۆڕشی كوردماندا و لەم دوا دواییەدا ئێمە هێزى كاریگەر بووین لە "پشتیەوە " ، ئەو –شاە- هۆی یارمەتیدانی ئێرانی بۆ كوردەكان بەم شێوەیە ڕوون كردەوە: ساڵانێكی زۆر بوو ئەو ڕژێمانەى كە لە ئێراقدا دەسەڵاتیان بە دەستەوە گرت بوو دوژمنایەتیی ئێمەیان دەكرد. هێرشی توندوتیژیان دەهێنا و بە ئاشكرا دژایەتییان دەكردین. تێكدەرانیان دەنارد بۆ سەر سنوورەكانی ئێمەوە و هەندێ جاریش شەڕ و پێكدادانی چەكدارانە ڕووى دەدا... ئایا مافی خۆمان نەبوو كە وەڵامی ئەو هەڵوێستانەی ئەوان بدەینەوە ... بەڵێ یارمەتیی شۆڕشی كوردمان دا دژی میری بەغداد و ئەم هەنگاوەى ئێمە وەڵامدانەوەیەك بوو بۆ ئەو دەست پێشكەرییانەی كە دژی ئێران نواند بوویان" (9).
پەراوێزەكان:
1- ڕۆژی 12-2-1969دا ڕادیۆ دەنگوباسی ئاشكرا بوونی كودەتایەكی بەد ئەنجامی بڵاو كردەوە و دەوڵەتی ئێرانی تاوانبار كرد كە دەستی لە سازكردنیدا هەبووە. دوا بە دواى ئەمە دەوڵًەتی ئێراق داوای لە باڵیۆزی ئێران و هەموو فەرمانبەرانی باڵیۆزخانەكەی كرد كە لە ماوەى 24 كاژێردا خاكی ئێراق بەجى بهێڵن. هەرەوەها دەوڵەتی ئێراق هەموو كۆنسوڵخانەكانی ئێرانی لە بەغداد و كەربەلا و بەسرەدا داخست و هەموو فەرمانبەرەكانیانی ئاگادار كرد كە لە ماوەی 24 كاژێردا دەبێت لە ئێراق بچنە دەرەوە.
دەوڵەتی ئێرانیش لەگەڵ بەدرۆخستنەوەى دەست تێدا بوونی خۆی لەو كودەتا ناوبراوەدا بەرامبەر ئەو ڕووداوانە هەڵوێستی وەرگرت و كۆنسوڵخانەكانی ئێراقی لە ئێراندا داخست و دەستورى بە باڵوێزى ئێراق و ئەندامانی باڵوێزخانە و كۆنسوڵخانەكان دا كە لە ماوەى 24 كاژێردا خاكی ئێران بە جێ بهێڵن. بەڵام پێوەندییەكانی هەردوو وڵات لەو كاتەدا نەپچڕان. دوا بە دواى كودەتاى ناوبراو دەوڵەتی ئێراق بانگەشەیەكی زۆری لە دژی دەوڵەتی ئێران دەست پێ كرد، پاشان پێوەندیی هەردوو وڵات بە توندی تێك چوو و هەردوولا هێزەكانی خۆیان لەسەر سنوورەكان مۆڵ كرد و كەوتنە دۆخی ئامادەباشییەوە. سەرەنجام بە ناوبژیكردنی پاكستان و توركیا تێك چوونەكە هێمن كرایەوە و دەوڵەتی ئێران ڕایگەیاند كە ئامادەیە هێزەكانی خۆی لەسەر سنووری ئێراق بكشێنێتەوە بە مەرجێ بەغدادیش ڕازیبوونی خۆی بۆ ئەنجامدانی هەمان كار نیشان بدات.
دەبێت سەرنج لەوە بدەین كە ئێراق بە وڵاتی كودەتا بە ناو بانگە. لە ساڵی 1934ەوە هەتا ساڵی 1973 واتە لە ماوەى 39 ساڵدا نزیكەى 18 كودەتای سەربازی لە پلە جۆراوجۆرەكاندا بە زەبروزەنگ لە ئێراقدا ڕووی داوە. ئەم ڕووداوانە سەرچاوەكانیان لە ململانێی بەدەست هێنانی دەسەڵاتەوە لە سوپای ئێراقدا هاتووە. دەستپێشكەرى و كودەتاكان هەمووی بە هۆی هێزە دژ بە یەكەكانی ناو سوپادا لە دایك بوون و هەر بە خۆیشیان سەركوت كراونەتەوە.
لە لایەكی دیكەوە دەبێت ئەوە بزانین كە هێنانە پێشەوەى تاوان خستنە پاڵی كودەتاوە بە بێ ئەوەى كە لە ڕاستیدا نیازێكی لەم بابەتە لە ئارادا هەبووبێت ،كارێكی ئاساییە لەم جۆرە وڵاتانەدا كە مەبەستی لەناو بردنی دوژمنانەوە دروست دەكرێت.
(Lorenzo Kent Kimball ، The Changing Pattern of Political Power in Iraq 1985 to 1971 . (New York:Robert sheller sons، 1972).p.179
كەیهان) 25 بهمن ، 1349) 2-
New Times (Moscow).No.21 ، (May 1974) 3-
News week ، (22 July ، 1974) 4-
5- پاتریك بودوتن و ئەوانی دیكە " ڕاپۆرتێك دەربارەى بارودۆخی كوردەكان لە كوردستانی ئێراقدا".
6- بۆ ئاگادار بوون لە تێكستی ڕێك كەوتن نامەى ناوبراو: بڕوانە
Khadduri، Socialist Iraq، A Study in Iraqi Politics Since 1968 . pp.231-40
ئایندەگان (15 فرور دین 1349) 7-
News week ، (22 July 1974) 8-
وەزارەتی كاروبارى دەرەوەى ئێران، بڵاو كراوەى دەنگوباس و بەڵگەنامەكان، لە فەروەردینەوە تا شەهریوەر، 1354 ، ل 93. (بە فارسی).
بەڵگە نامەى ژمارە 12
بەیاننامە مێژوییەكەی جەزائیر (6 مارت1975)
لە ماوەى دانیشتنەكانی كۆنفرانسی سەرانی وڵاتانی ئەندامی ئۆپیكدا كە لە جەزائیر بەسترا، بە دەست پێشخەریى سەرۆك كۆمار بۆمیدین، پایە بەرزترین كەسی پیرۆز شاهەنشای ئاریامیهر * و بەڕێز صدام حسێن جێگرى ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش لە ئێراق دوو جار چاویان بە یەكدی كەوت و بە دوورودرێژی لەسەر پێوەندییەكانی نێوان ئێراق و ئێران گفتوگۆیان كرد. ئەو گفتوگۆیانە بە ئامادەبوونی سەرۆك كۆمار بۆمیدێن ئەنجام دران كە پڕ لە ڕاشكاوی و دڵسۆزیی ڕاستگۆیانەى هەردوولا بوون لە پێناوی بەدەست هێنانی چارەسەركردنێكی گردەبڕانە و چەسپاو سەبارەت بە هەموو ئەو ناكۆكی و كێشانەى نێوان هەردوو وڵات.
لەگەڵ ڕەچاو كردنی نەریتی ڕێزلێنان لە یەكپارچەیى خاك و دەستدرێژینەكردنە سەر سنوور و دەستێكەڵنەكردن لە كاروبارە ناوخۆییەكاندا هەردوولا گەیشتنە ئەم بڕیاریان:
1- سنوورە زەمینییەكانی خۆیان لەسەر بنچینەى پڕۆتۆكۆڵی كۆنستەنتێنیەى ساڵی 1913 و ڕەشنووسی كۆبوونەوەكانی كۆمسیۆنی سنووردانەرى ساڵًی 1914 دەستنیشان بكەن.
سنوورە ئاوییەكانی خۆیان بە پێی هێڵی تالوگ دەستنیشان بكەن. 2-
3- بەم كارانە هەردوو وڵات ئاساییش و متمانەى بەرامبەرى لە هێڵكێشی سنوورە هاوبەشەكانیاندا مسۆگەر دەكەن. هەردوولا بەم شێوەیە دەبنە هاوپەیمان كە لەسەر سنوورەكانی خۆیاندا كۆنتڕۆڵێكی تەواو و كاریگەر بچەسپێنن بە مەبەستی ڕێگرتن لە هەر جۆرە كار و كردەوەیەك كە سیمایەكی تێكدەرانەى هەبێت ئیتر لە هەر بوارێكدا بێت.
4- هەر دوو لا لەسەر ئەوە ڕێكەوتوون كە بڕیارەكانی سەرەوە هۆكارى لێكدانەبڕاون بۆ چارەسەركردنێكی تەواو. ڕاستییەكی بەڵگەنەویستە كە سەرەنجام پەشیمانبوونەوە لە هەر یەك لەو بڕیارانەى سەرەوە واتە بێبەریبوون لە گیانی ڕێكەوتنی جەزائیر.
هەر دوو لا پێوەندیی هەمیشەییان بە سەرۆك كۆمار بۆمیدینەوە دەمێنێتەوە و سەرۆك كۆمار بۆمیدین لە كاتی پێویستدا بۆ بەجێگەیاندنی بڕیارە دراوەكان كۆششی برایانە بە ئەنجام دەدات. خاوەنشكۆ شاهانشای ئێران و بەڕێز صدام حسێن بڕیاریانداوە پێوەندیی ئاسایی دراوسێیەتی و دۆستانەى خۆیان بە تایبەتی لە پێناوى بەركەنار كردن و نەهێشتنی هەموو هۆكارە نێگەتیڤەكان لە نێوانیاندا لە رێگەى بەردەوام ئاڵوگۆڕ كردنی بیروڕا دەربارەى ئەو مەسەلانەی كە هەردوو لایان تێیدا هاوبەشن و پێك هێنانی هاریكارییەكی یەكساندا، چەسپاو بكەن.
هەردوولا بەفەڕمی ڕای دەگەیەنن كە ناوچەكە دەبێت لە هەموو جۆرە دەستێوەردانێكی دەرەكی بە دوور بێت بە مەبەستی دەست نیشان كردنی شێوەكارێكیى كۆمیسیۆنیی تێكەڵاو لە ئێران و ئێراق كە بۆ بەڕێوەبردن و جێبەجێكردنی بڕیارە دراوەكان بەڕێككەوتنێكی هاوبەش پێك دەهێنرێت.
وەزیری دەرەوەی ئێران و ئێراق بە ئامادەبوونی وەزیری دەرەوەی جەزائیر لە 15 مارتی 1975دا لە تاران كۆدەبنەوە.
جەزائیر، لەسەر خواستی هەردوولا لە هەموو دانیشتنە تێكەڵاوەكانی ئێران و ئێراقدا بانگهێشتن دەكرێت. كۆمسیۆنە تێكەڵاوەكە دەستوور و شێوەكاری خۆی دەست نیشان دەكات و لە كاتی پێویستدا بە شێوەى یەك لە دواى یەك لە بەغدا و تاران دانیشتن پێك دەهێنن. پایە بەرزترین خاوەنشكۆ شاهەنشا ئەو بانگهێشتنەى كە لەلایەن سەرۆك كۆمار ئەحمەد حەسەن ئەلبەكرەوە بۆ ئەنجامدانی سەردانێكی فەڕمی لە ئێراقەوە و لە بەمەزن زانینی ئەوەوە ئاراستەى كراوە بە شادمانییەوە پەسەند كرد. رێكەوتی ئەنجامدانی ئەو سەردانە بە ڕێككەوتنی هاوبەش دەستنیشان دەكرێت.
لە لایەكی دیكەوە بەڕێز صدام حسێن جێگری سەرۆك كۆمارى ئێراق لە سەرۆك كۆمار هاوارى بۆمیدین كە لە دڵەوە لە هەستێكی برایانە و بێ لایانانەوە پێوەندییە ڕاستەوخۆكانی سەرانی باڵاى هەردوو وڵاتەكەی ئاسان كردووە، لەم ڕووەوە كە بە پێكهێنانی شێوازێكی نوێ لە پێوەندییەكانی نێوان ئێراق و ئێراندا بە سوود و بەرژەوەندییە باڵاكانی داهاتووى ناوچەكە كۆمەكیان كردووە، بە گەرمیەوە ڕێز و سوپاسیان ئاڕاستە كرد.
جەزائیر – بەروارى 6ی مارتی 1975
تێبینی:
ئەم بەڵگەنامەیە لە لاپەڕەكانی 677 بۆ 678 دایە.
*أعلى حضرت هومایون شاهنشاه ئاریامهر: ئەمە نازناوى تایبەتیی شای ئێران بوو
ئەمەى خوارەوە ناونیشانی تەواوی پەرتووكەكەیە:
- بررسی تأریخی اختلافات مرزى ایران و عراق
تألیف : أصغر جعفری ولدانی. -
- (دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی)، وابستە بە وزارەت أمور خارجە جمهورى اسلامی ایران.
تهران ، تیرماە 1367 -
