تهرأُ العراقُ فلا يَنفعُە الترقيع

 

حكيم كاكەوەيس

الأيدولوجية الوحيدة التي كانت من شأنها أن توافقَ بين الأطرافِ المتنازعةِ في العراق هي الشيوعية التي ما كانت تحسبُ للمذاهب والأديان والقوميات حسابًا، فأفلستْ وتقلصتْ حتی كادت أن تضمحل لأنها لمْ تقْوَ علی الوقوف أمام النزاعات المذهبية والقومية العميقتي الجذور. ازدهر البعثُ في دولتينِ عربيتينِ فيهما اقوامٌ أخری غير عربية، لتُظهر العربَ کأنَّهم منتصرون، فدمَّروا بإسمِ الإنتصارِ والعروبةِ كلَّ شئ وشوَّهوا الترکيبات السكانية حيث أرادوا واستطاعوا. وأصبح هذا العمل الشنيع وِزرًا علی من جاء بعدهم و زرعوا بالتعريب فتنة بين الأقوام والمذاهبِ لايُجيدُها الشيطان. كان العراقُ مصدر اولی الشرائع علی الأرض فأصبح صاحب شرائعٍ متضادةٍ و متنازعةٍ واليابسُ في ظِلها أكل الأخضرَ. العراق هو البلدُ الوحيد الذي تغيرت فيە انظمةُ الحكم من سئ الی أسوء وسمينا التغير السلبي بـ"الثورة". أيُّ مسٶولٍ هامشي يرتضى لنفسِەِ اليوم أن يعيش كما عاش نوري السعيد السئ السيط و بعدە عبدالكريم قاسم الذي ثارت الكرد عليە؟

عِندما أُريدُ الغوصَ في متاهاتِ التآلفِ والتصالحِ بَين الأطرافِ البشريةِ المتخاصمةِ أو المتهيئةِ للنزاعاتِ في منطقتِناِ، أحسُّ وكأني أتمسَّك بأذيالِ المستحيلِ وأتيەُ في الفراغاتِ التي تنعدمُ فيها الأوزانُ وتتبعثرُ فيها الإتجاهاتُ علی بعضِها فلا أميزُ بين يميني و شمالي. منبعُ الأحاسيس هذە، هو الطَّبعُ البشريُّ الذي يبحث جاهدًا عن ابتكار ما سوف يکون سببا للتناحرِ وروح التخاصم والعبثِ وإذا لم يجدوا ضالتهم للنزاع أوجدوها عنوةً أو ابتکروها أو يجدونها في صراع الدِّيَکِ أو الكلابِ، يراهنون علی غلبةِ هذا علی ذاك وصرعان ما تتحول عِراكُ الدِّيَکِ الی تخاصم اصحابها و وصول الأمر الی مرغ الانوفِ في التراب لا لشئ إلا لإعلان الانتصار، ولمجرد الإنتصار وما تحوَّل التراب أبدًا إلی إسمنت او مفروشات حجرية عصرية! وفي غالب الأمر يتحول الديكُ المنتصرُ أو الكلبُ المنتصرُ الی شبەِ آلهة يکادُ أن يعبدها الطرف المنتصرُ ويلعنُها الخاسرُ! والحياةُ بسعتها لا تكون سببا لتجعل البشر يبحث عن السَّلام والوئام، وهما من السلع الرائجة في مخيلة شعرائنا وأمهات أطفالنا. فخدعنا واستبد بنا الخداع والصحراء هي أم الاستبداد.

وُلِدنا ومعنا انتماءاتُنا الدينية والمذهبية والقومية ومختوم علی حظنا بأسمائنا، عمرًا كان أم حسينًا أم كارزان لتنكشف بها هويتُنا المذهبية أو القومية المحكومة هنا باللعنات وهُناك بالبركاتِ وكأنَّ آيات نُزلت علينا للتوِّ لنصبح رُسُلًا بعدما ختم اللە رسالتە بقرآنەِ الكريم فخدعت العربُ الملَكَ  فلا خبر جاء ولا وحي نزل ثم خدعنا بعضنا البعض! سبحانك يا رب!.

إذا اجتمعت علومُ العصور و حِكَمُها في مخيلةِ بائس لا يستشيرە أحد لا تكون كثيرة النفع بل لا نفع فيها ولا تصل الی اسماع السامعين بالقياس الی خزعبلاتٍ في مخيلة جائرٍ يُحسبُ لە حساب و يفرضُ رأيَە علی الآخرين كأن يُكفِّر من ادَّعی بأن الأرضَ تدور حول نفسِها وحول الشمسِ فليخرس الداعي الی تلكم الحقائق مهما أصاب الحقيقة في الصميم. و اصحاب الخزعبلات هذە يحكموننا و ُيقرِّرونُ مصيرَنا ويكفِّرُون إجتهادَنا و رغباتنا و رأيَنا حسب فهمهم الساذج ومصالحهم الواعية الواسعة وإذا لا يُعجبك الوضْعُ فتشردْ.

النزاعاتُ التي كانت دائرة قبل مئات السنين لا زالت تدور أرْحيتُها حتی يومنا هذا وفقدت معناها عند العُقلاءِ بقدر تمسك أهل النزاع بأذيال تفاصيلها وكل حسب خندقە يفسر كتكلم الجمجمة المرفوعة علی الرمح وسيلان الدم منها. ليس الحسين وحدە أُستشهد بيد طالبي السلطة الإسلامية ولم تُشكل محكمة جزائية للإقرار في تلك الجريمة. وأنا السني بالصدفة، لم أر قاتل الحُسين ولا تربطني بە رابطة والمسافة بيني وبين الحسين کانت اقرب من المسافة التي تفصلني عن اليزيد ومع ذلك، فانتمائي هو السبب الكافي لأكون معرضا للإنتقام دون أن تكون لي في الموضوع ناقةً ولا جملًا، واتناسی كرديتي التي تهددني في كل زمان ومكان وإن نبست بكلة الانفال مع نفسي تتفتح ابواب التكفير والجحيم علي... إن كان الاسلامُ هو دين الرحمة للعالمين كيف قحطت الرحمةُ في قلوب الطائفتين تجاە بعضهما وينحرُ بعضُهم بعضا نحر الشاة؟

من المعلوم بأن المسيحيين لا يعترفون بنبوة محمد (صلعم) لكنهم يحترمون عقيدة المسلمين ويبنون المساجد في بلدانهم و بمصاريفهم لمُشرَّدي المسلمين من ظلم إخوتهم المسلمين. أما المسلمون رغم اعترافهم بنبوة عيسی بن مريم لازالوا يضعون تابعيە أمام الخيارات الثلاثة: دخول الإسلام أو دفع الجزية أو الحرب، وكأن سيوف المسلمين هيدروجينية و مسيحيو العالم حُفاة عُراة، لا حول لهُم ولا قوة ولا مجال لهم إلا الإذعان والإستسلام والوقوف أمام رغبات العرب وهم صاغرون! أريدُ أن أقول لحکام العراق هنا: أيها السذج! ما أنتم إلا بيادق اللهو بيد من تريدون غزوهم وسبي نسائهم وما انتم بأبطال إلا في وجە إخوتكم!

الاطرافُ العراقية  تتحدث عن التعايش في وطن واحد وفي الوقت نفسِەِ يكفِّرُ بعضُهم بعضا ويجعلُ من الشريعة مرجعا للحكم والتحكيم. الشريعةُ نفسُها و بشقيها تعتَبرُ الكوردَ قوما من الجن قد كشف اللە عنهم الغطاء دون أن يفكروا بأن هذا كلامُ البشرِ وليس منزل من البارئ. أن الكورد قُتلوا وسالت دماٶهم ودُفنوا أحياء وسُبيت نساٶهُم ومرأيون للعيون المجردة ولربما حصل أصحاب الاكتشاف هذا علی جائزة نوبل في علم الخرافات ثم تفتخر بها العرب! ماذا عسانا أن نفعل إذا أعتبرنا الآخرون خارج إطار البشرِ؟ وفي الوقت نفسە، يُكفِّر أهلُ التسنن الشيعة والشيعةُ يُميزون السنة عن الشيعة بذيولهم والكل يتحدث عن التعايش و وحدة تراب الوطن وتحرير فلسطين! كل هذا والعراقيون يتكلمون عن حمورابي و شريعتە وهم شامخي الأنوف. يا للهراء! بماذا نحنُ منشغلون؟!

قلتُها قبلا وأقولُها اليوم بأن المذاهب لا توحِّد الناسَ علی شئ والشيعة الذين ظُلموا مئات السنين سوف لن يدعون هذە الفرصة تفلت من يدهم والسنة الذين كانوا أسيادا في العراق وعلی العراق، لا يقبلون أن يكونوا مواطنين أوطأ مرتبة من الأسياد وهذا النزاع لايٶدي إلا الی سفك الدماء أو تقسيم العراق العربي الی مناطق شيعية وسنية وليطبِّل بعد ذلك كلٌ علی النغمة التي تعجبە و تلائم نوع عبادتە في اللطم أوالدروشة وليزمِّر.

حكم البعث في العراق ورأينا نتائج عنجهيتە. ثم رأينا تبعة الأئمة يحكمون ونری ما حصل للعراق وأين وصلت يد السرقة والاعتداء وتصلخ الجيش أمام هجمات الدولة الاسلامية في الموصل. فوجود البعث بذلك الاسم، دليلٌ علی تهميش الاقوام الغير العربية و لا داعي لذكر الأنفال. هذا يكفي بأن يوضع الكورد علی مسار لا ترغبە العرب. ولا يفوتني القول بأن الكورد الذين قاوموا و ضحَّوا، فثمرةُ تضحياتهم لا تكون اكثر من باقة ورد تذبل علی منضدة المفاوضات بين قادة الكورد وقادة الشيعة كما ذبلت من قبلُ علی منضدة التفاوض بينهم وبين صدام حسين، ونحن نلطم لشهدائنا الذين ذهبت دماٶهم سدی كما كننا نلطم. ومنبع جملتي الأخيرة هو انعدام الثقة بالقادة الذين لا همَّ لهم إلا النهب والسلب و كأن المال أخلد غيرهم حتی يخلدهم أو رفع من شأن غيرهم حتی يرفع من شأنهم.

اقترح علی العراقيين أن يُفكِّروا جليا وکفی الضِّحك علی النفوس و الذقون. إلتزامُنا بالشريعتين (إن صح التعبير) يمنعُنا من الإفلات عن العادات القديمة البالية وتفكيرُنا بالحُور يكفي لكشف مستوانا بين الامم ويكفي ليجعلنا نُراوحُ في مكاننا إلی أبد الدهر، لا ينتظرُنا التطورُ ولا نلحقُ بالآخرين.

عبدالكريم قاسم في غرفة عملە

مرۆکوژی ئابووری

جۆن پێرکینز (john perkins) کە کەسێکی سەر بە موخابەراتی ئەمەریکا بووە و کاری زۆر هەستیاری ئەنجام داوە، لە دیدارێکدا باسی پیلانەکانی ئەمەریکا دەکا بۆ نەهێشتنی بەربەست لە بەردەم بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکادا, لە هەر شوێنێکی جیهاندا، ئیتر لە ڕووخاندنی موسەددەقی ئێراندا بووبێ یا لە ڕووخاندنی شا بووبێ... لە پەنەما بووبێ یا لە ئێران یا لە عیراق یا لە هەر جێیەکی تر و ئەو کەسەی ویستوویانە بیڕووخێنن، کۆنە پیاوی خۆیان بووبێ وەک شای ئێران و سەددام (وەک کە خۆی باسی دەکا)، یا هەو نەبووبێ. جۆن پێرکینس، خۆی ئەو پیاوانە بە چەقەڵ ناو دەبا کە ئەو کارانەیان بۆ (سی ئای ئەی) ئەنجام داوە و ڕەنگە ئەو زاراوەیە بۆ ئەو جۆرە پیاوانەی ئەو دەزگایە، ئاسایی و باو بووبێ.

هیوادارم ئەم بابەتەی کە وەرمگێڕاوە، بۆ ئەوانەی کوردی ئەمڕۆ و نەوەکانی داهاتوو دەخەنە بن قەرزەوە و بە داویانەوە دەکەن، وانەیەک بێ و بەئاگایان بێنێتەوە. بەڵام بەرپرسان گوێ دەگرن؟! ئەی دەبێ هیچ حیسابێک بۆ چارەنووسی نەوەکانی داهاتوو بکەن کە بەر لەوەی بێنە دنیاوە دەیانکوژن؟!

جۆن دەڵێ: ئێمەی مرۆکوژی ئابووری، لە خولقاندنی ئەم یەکەم ئیمپراتۆرە جیهانییە بەرپرسیارین و لە زۆر ڕێگەی جیاوازەوە کاری تێدا دەکەین. بەڵام ڕەنگە باوترین ڕێگا ئەوە بێ کە وڵاتێکی بەپیتی وا دەستنیشان دەکەین کە ئاو بە زاری کۆمپانیاکانماندا دێنێتە خوارەوە، وەک نەوت. ئەوجا کارێ دەکەین قەرزێکی زۆری لە ڕێگای بانکی نێودەوڵەتییەوە یا هەر ڕێکخراوێکی هاوپەیمانەوە بدەینێ، بەڵام ئەو پارەیە ڕاستەوخۆ ناگاتە دەستی ئەو وڵاتە، بەڵکو دەدرێتە کۆمپانیا گەورەکانمان تا پرۆژەی بنخان لەو وڵاتەدا دامەزرێنن.. وەک بەرهەمهێنانی وزە و بیناکاری پیشەسازی و بەندەر... کە جگە لە کۆمپانیەکانمان، سوود بە ژمارەیەکی کەم لە دەوڵەمەندانی ئەو وڵاتە دەگەیەنن بەڵا لە ڕاستیدا، بە هیچ شێوەیەک هاوکاری زۆرینەی خەڵکی ئەو وڵاتەی تێدا نییە. زۆرینەی خەڵکەکە و هەموو وڵاتەکە دەکەونە ژێر ئەرکی دانەوەی قەرزێکی گەورەوە. ئەوەش قەرزێکی هێند گەورەیە مەحاڵە پێیان بدرێتەوە بۆیە پاش ماوەیەک ئێمەی مرۆکوژی ئابووری دەچینەوە سەریان و پێیان دەڵێین: گوێ بگرن. قەرزێکی زۆر کەوتۆتە سەرتان و ئەگەر ناتوانن بیدەنەوە، ئەو نەوتە بە نرخێکی هەرزان بە کۆمپانیەکانمان بفرۆشن کە تایبەتە بە خۆتانەوە. ڕێمان بدەن با بنکەیەکی سەربازی لە وڵاتەکەتاندا دابنێین و بۆ شوێنێکی دیاریکراوی جیهانیش، وەک عیراق، هێزیشمان بۆ بنێرن یا لە دەنگدانی داهاتوویی نەتەوە یەکگرتووەکاندا دەنگتان لەگەڵ دەنگی ئێمەدا بێ. کارکردن لە کۆمپانیای تایبەت بە کارەباکەیان، ئاو و ئاوڕۆگەی تایبەتییان و فرۆشتنیان بە کۆمپانیا ئەمەریکییەکان یا دەوڵەتانی تر. هەموو ئەوانەش بۆ دراوی نێودەوڵەتی و بانکی نێودەوڵەتی بە شێوەی ئاسایی، وەک خۆرە زیاد دەکەن و گەشە دەکەن. دەست لە وڵاتەکە هەڵدەگیرێ بە قەرزەکەی سەریەوە. قەرزەکەش ئەوەندە زۆرە پێی نادرێتەوە. ئەوجا قەرزی تری پێ دەدرێ و سوودی زیاتری لێ وەردەگیرێ و بەوەش دەگوترێ "مەرجدار" و لە بنەڕەتیشدا فرۆشتنی زۆر لە خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکانیان و کۆمپانیەکانیان دەگەیەنێ. هەندێ جار سستەمی خوێندنی قوتابخانە و سستەمی سزادان و تەئمینیان دەدرێنە کۆمپانیای بێگانە. ئەنجامیش جووت لێدان و سێ لێدان و چوار لێدان دەبێ.

دەستپێکردنی کوشتنی ئابووری لە ڕاستیدا لە سەرەتای پەنجاکانەوە بوو و بە ئێران دەستی پێ کرد. کیرمنت رۆزفڵت بە چەند ملیۆن دۆلارێکەوە ڕۆیشت و زۆر کاریگەری هەبوو. توانی موسەددەق بڕووخێنێ و شا بهێنێتەوە. کاتێ موسەددەق ڕووخا گوتیان زۆر باشە، هەرزانمان لە سەر کەوت.

کاتێ گوانتیمالا زەوی بە سەر جووتیاراندا دابەش کرد، کۆمپانیای میوە خەڵک و ئەنجوومەنی پیران و حکوومەتیان هان دا گوایە گوانتیمالا بنکەی سۆڤیەتە و ئەگەر هەر وا بمێنێ سۆڤیەت نیوەی گۆی زەوی داگیر دەکا. ئەو سەردەمە خەڵک لە ئیرهابی سوور دەترسان بۆیە موخابەرات و سوپا بڕیاریان دا ئەو سەرۆکە لەناو بەرن. فڕۆکەی سەرباز و جاسووسیان نارد تا بیڕووخێنن و ڕووخاندمان. کاتێ ڕووخا، سەرۆکی نوێ هەموو شتێکی وەک جاران لێ کردەوە و وای کرد بە دڵی کۆمپانیای میوە بێ.

ئێران – ١٩٥٣

لە سەرەتای پەنجاکاندا، موسەددەق بە شێوەی دیموکراتیانە لە ئێران هەڵبژێردرا و بوو بە هیوای دیموکراتخوازانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەموو جیهان و گۆڤاری تایم بە (پیاوی ساڵ) داینا. بەڵام یەکێ لەو کارانەی بەرەوڕووی بووەوە و دەستی بە جێبەجێکردنی کرد، ئەو بیرۆکەیە بوو کە دەبوو کۆمپانیا بێگانەکانی نەوت لە وڵاتەکەدا بەرانبەر نەوتی ئێرانی نرخێکی زیاتر بە گەلی ئێران بدەن و

پێویستە گەلی ئێران سوود لە نەوتی تایبەت بە خۆی ببینێ. دیارە ئەوەمان بە دڵ نەبوو، بەڵام دەترساین شتێ بکەین. واتە سوپا بنێرین. لە بری ئەوە، پیاوێکی موخابەراتی ناوەندیمان نارد، کە کۆرمیت ڕۆزفڵتی زاوای تێدی ڕۆسفڵتی سەرۆکی پێشتری ئەمەریکا بوو. کۆرمیت بە چەند ملیۆن دۆلارێکەوە ڕۆیشت و کارەکەی زۆر زۆر کاریگەر بوو. توانی لە ماوەیەکی کورتدا موسەددەق بڕووخێنێ و ئەو شایە بهێنێتەوە و لە جێی ئەو دایبنێ، کە هەمیشە لە مەسەلەی نەوتدا گونجاو بوو. ئەوە زۆر کاریگەر بوو.

شۆڕشی ئێران

ئاژاوە لە هەموو وڵاتدا دەستی پێ کرد. ئەفسەرانی سوپا هاواریان دەکرد موسەددەق تەسلیم بووە و دەسەڵاتە دکتاتۆرەکەی کۆتایی هات. وێنەکانی شا لە شەقامەکاندا بەرز کرانەوە و هەستیان دەبزواند. شا بەخێر بێتەوە بۆ وڵاتی خۆی.

لە واشنتۆنیش، خەڵکەکە تەماشای بارودۆخەکەیان دەکرد و دەیانگوت: بە ڕاستی ئاسان و هەرزان کەوت.

ئەمە بۆ دەستوەردان لە کاری وڵاتان و دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەت ڕێگەیەکی نوێ بوو. تاکە کێشەی ڕۆزفڵت ئەوە بوو کە پێناسەی پیاوی موخابەراتی پێ بوو و ئەگەر دەستگیر بکرابا چارەنووسی خراپ دەبوو. لەبەر ئەوە، خێرا بڕیاری دا و خەسڵەتی ڕاوێژکاری بازرگانی وەرگرت بۆ گەیاندنی پارە لە ڕێی بانکی نێودەوڵەتی و سندووقی نێودەوڵەتییەوە، یا لە لایەنی ترەوە کە لەوان بچێ، تا خەڵکی وەکو خۆی ببا و کار لە کۆمپانیا تایبەتییەکاندا بکا، چونکە گرتنی ئێمە ئەنجامی خراپی نەدەبوو.

گواتیمالا ١٩٥٤ (کارلۆس کاستیلۆ(

کاتێ ئاربەنز بووە سەرۆکی گوانتیمالا، وڵات بازیچەیەک بوو بە دەستی کۆمپانیای یەکگرتووی میوە و کۆمپانیا هاوشێوەکانیەوە. سیاسەتی ئاربێنز دەیگوت: تۆ دەزانی ئێمە دەمانەوێ زەوییەکان بۆ خاوەنی خۆیان بگێڕینەوە. هەر کە دەسەڵاتی کەوتە دەست، کاری بۆ جێبەجێکردنی دەقاودەقی ئەو سیاسەتە کرد. زەویوزار بکاتە موڵکی گەل. ئەوەش بە دڵی "کۆمپانیای میوە" نەبوو. لەبەر ئەوە، کۆمپانیایەکی پەیوەندییە جیهانییەکانی بە کرێ گرت تا باوەڕ بە خەڵکی وڵاتە یەکگرتووەکان و ڕۆژنامەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان و کۆنگرەی پیرانی وڵاتە یەکگرتووەکان بێنێ کە ئاربەنز جگە لە یاریچەیەکی دەستی سۆڤیەت هیچ شتێکی تر نییە و ئەگەر ڕێ بدەین لە سەر دەسەڵات بمێنێتەوە جێپێیەک لەم نیوەیەی گۆی زەویدا بۆ سۆڤیەت دەبێتەوە. لەو دەمەدا ترسێکی زۆر گەورە لە دڵی هەموو کەسێکدا لە تیرۆری سوور، یا تیرۆری کۆمۆنیزم هەبوو. بە کورتییەکەی، لە ڕێی هەڵمەتی پەیوەندییە گشتییەکانەوە موخابەراتی ناوەندی و سوپا مەسەلەکەیان لە ئەستۆ گرت تا ئەو پیاوە لە سەر دەسەڵات لابەرن. لە ڕاستیشدا، هەر وامان کرد.

فڕۆکە و سەرباز و مەفرەزەی لەناوبردنمان نارد. هەموو پێداویستییەکیشمان نارد تا وەلای بنێین و وەلامان نا.

هەر کە دەسەڵاتەکەیمان لەناوبرد، سەرۆکی تازە هەموو شتێکی بۆ کۆمپانیا جیهانییەکان گەڕاندەوە، لە ناو ئەوانەشدا کۆمپانیای یەکگرتووی میوە.

ئیکوادۆر ١٩٨١

چەندین ساڵ بوو ئیکوادۆر لە لایەن دکتاتۆرەکانەوە بەڕێوە دەچوو. تا ڕادەیەک دڕندە بوون و سەر بە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بوون. ئەوجا بڕیاریان دا هەڵبژاردنی ڕاستەقینەی دیموکراتیانە بکەن. خایمی ڕۆڵدۆس خۆی بۆ سەرۆکایەتی هەڵبژارد و خۆی گوتەنی، ئامانجی سەرەکی ئەمە بوو: ئەگەر لە هەڵبژاردندا دەرچم دەبم بە دڵنیایی بۆ ئەوەی لە داهاتی ئیکوادۆر یارمەتی ئیکوادۆرییەکان بدەم. سەرکەوتنێکی گەورەی وای بەدەست هێنا لە مێژووی ئیکوادۆردا ڕووی نەدابوو. دەستی کرد بە جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتە و دڵنیابوو ئەو قازانجەی لە نەوت بەدەست دێ خەڵکی ئیکوادۆر تێر دەکا. لە ئەمەریکا، ئەوەمان بە دڵ نەبوو. من و چەند بکوژێکی ئابوورییان نارد بۆ ئەوەی ڕۆڵدۆس بگۆڕین و گەندەڵی بکەین، یا وای لێ بکەین تێبگات.

پێمان گوت: دەکرێ زۆر دەوڵەمەند بیت. خۆت و خێزانەکەت، ئەگەر گوێمان لێ ڕاگری، زۆر دەوڵەمەند دەبیت. بەڵام ئەگەر لە سەر ئەم سیاسەتە بەردەوام بیت، لادەچیت. بەڵام گوێی لێ نەگرتین. لەناوماندا. هەر کە فڕۆکەکەی تێکشکا، هەموو ناوچەکە گەمارۆ درا. تەنها ڕێ بە سوپای ئەمەریکی درا بێتە پێش، کە بنکەیان لەو نزیکانە بوو، لەگەڵ هەندێ لە کەسانی سەر بە سوپای ئیکوادۆر. بەر لەوەی لێکۆڵینەوە بکرێ، دوو لە شایەدەکان، بەر لەوەی شایەدی خۆیان بدەن، بە ڕووداوی هاتوچۆ گیانیان لە دەست دا. گەلێ ڕووداوی سەیر لە دوای لەناوبردنی ڕۆڵدۆسدا ڕوویان دا. من و هەموو ئەوانەی بە ڕاستی لێکۆڵینەوەمان لە مەسەلەکە کرد، گومانمان نەبوو کە ئەوە لەناوبردن بوو. دیارە لەبەر ئەوەی بکوژی ئابووریم، هەمیشە چاوەڕوانی ڕووداوێکی وا بووم کە بە سەر ڕۆڵدسدا بێ. دەقاودەق نەمدەزانی چی بە سەردا دێ، کوودەتا یا لەناوبردن، بەڵام دڵنیا بووم کە لادەبرێ چونکە گەندەڵ نەبوو و قەبووڵیشی نەبوو وەک ئێمە دەمانویست، گەندەڵ بێ.

پەنەما ١٩٨١

ئومار تۆتیخۆس، سەرۆکی پەنەما، بۆ ئاگاداریت یەکێ بوو لەو کەسانەی کە پێم باش بوون و بە ڕاستی خۆشم دەویست. کەسایەتییەکی کاریزمایی هەبوو و بە ڕاستی دەیویست خزمەتی وڵاتی خۆی بکا. کە هەوڵم دەدا بەرتیلی بدەمێ یا گەندەڵی بکەم، دەیگوت: جۆن! تەماشام کە. من پێویستیم بە پارە نییە. ئەوەی دەمەوێ ئەوەیە بە ئینسافانە ڕەفتار لەگەڵ وڵاتەکەمدا بکرێ. گەرەکمە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەموو ئەو وێرانکارییانە ببژێرێ کە بە سەر وڵاتی ئێمەتاندا هێناوە. دەمەوێ لە بارێکدا بین بتوانین هاوکاری وڵاتە هەژارەکانی ئەمەریکای لاتین بکەین تا ئازادی خۆیان بە دەست بێنن و لە دەست بوونی کارەساتئامێزی ئەمەریکا لە وڵاتیاندا ڕزگاریان بێ. ئێوە بە شێوەیەکی زۆر خراپ بەکارمان دێنن. دەمەوێ کەناڵی پەنەما بگەڕێتەوە بۆ گەلی پەنەما. من ئەوەم دەوێ. لەبەر ئەوە بە دەردی خۆمەوە لێمگەڕێ و هەوڵ مەدە بەرتیلم پێ بدەیت.

ئەوە ساڵی ١٩٨١ بوو و لە مانگی مایسدا خایمی ڕۆڵدۆس لەناو برا. ئومار هەستی بەوە کردبوو و خێزانەکەی کۆکردبوونەوە و پێی گوتبوون: ئەوجارە نۆرەی منە بەڵام ئەوە کێشە نییە چونکە ئەوەی بۆی هاتووم هەر ئەوەیە کە ئەنجامی دەدەم. گفتوگۆم بۆ مەسەلەی کەناڵەکە زندوو کردەوە و ئێستا بە دەستی خۆمانەوەیە. تازەش لەگەڵ جیمی کارتەردا لە گفتوگۆ بووینەتەوە. دوای دوو مانگ لە هەمان ساڵدا، ئەمیش بە ڕووداوی فڕۆکە کوژرا. ئەوەی ئەو کارەشی ئەنجام دا، بە بێ هیچ گومانێک مەفرەزەی چەقەڵ بوو کە موخابەراتی ناوەندی پشتگیری دەکرد. بەڵگەیەکی زۆر هەیە کە کاتێ سواری فڕۆکە بووە، لە دوا چرکەدا یەکێ لە حیمایەکانی خۆی، ئامێرێکی تۆمارکردنی داوەتێ کە بۆمبی تێدابووە.

ڤەنزویللا ٢٠٠٢

زۆرم بە لاوە گرنگە چۆن ئەو سستەمە، ساڵ لە دوای ساڵ بە هەمان شێواز بەڕێوە چوو و جگە لەوەی کە پیاوکوژە ئابوورییەکان تا دەهات لێهاتووتر دەبوون، هیچی لێ نەگۆڕا. ئەوجا ڕەفتارمان لەگەڵ ڤەنزوێلادا بوو. دوای زنجیرەیەک لە سەرۆکی گەندەڵکار، کە لە ڕاستیدا ئابووری وڵاتیان وێران کرد، ساڵی ١٩٩٨ هۆگو شافیز بوو بە سەرۆکی ڤەنزویللا. شافیز بەرەوڕووی وڵاتە یەکگرتووەکان وەستایەوە و ئامانجە سەرەکییەکەی ئەوە بوو کە چەکی نەوتی ڤەنزویللا بخاتە خزمەتی خەڵکی ڤەنزویللاوە. ئێمەش لە ئەمەریکا ئەوەمان پێ خۆش نەبوو. لەبەر ئەوە، ساڵی ٢٠٠٢ کوودەتایەکمان ڕێک خست و منیش وەک زۆر کەسی تر گومانم نییە کە ئەو کوودەتایە موخابەراتی ناوەندی ئەمەریکا ڕێکی خست.

شێوەی کوودەتاکە هەمان ئەو شێوەیە بوو کە کیریت ڕۆزفڵت لە ئێران ڕێکی خست، ئەوەش پارەدان بوو بە خەڵک بۆ ئەوەی هەڵڕژێنە سەر شەقامەکان و کاری گێرەشێوێنی ئەنجام بدەن و ناڕەزایی دەربڕن و بڵێن شافیز خەڵکی لەگەڵدا نییە. خۆت دەزانی ئەگەر بتوانیت چەند هەزار کەسێک بخەیتە سەر ئەو خەتە، دەزگای ڕاگەیاندن وای لێ دەکا وەک ئەوەی هەموو گەل ناڕازی بن. ئەوجا ژیان ناخۆش دەبێ. بەڵام شافیز زۆر زیرەک بوو و خەڵکی زۆر لایەنگری بوون و بە سەر مەسەلەکەدا تێپەڕین و ئەو چرکە ساتە لە مێژووی ئەمەریکای لاتینی دەگمەن بوو،

عیراق ٢٠٠٣

لە ڕاستیدا عیراق بۆ کارکردنی ئەو سستەمە بابەتێکی نموونەییە چونکە ئێمە (بکوژی ئابووری) یەکەم هێڵی بەرگری پێکدەهێنین. ئێمە خۆمانی پێدا دەکەین و هەوڵ دەدەین حکوومەتەکە گەندەڵ بکەین و وایان لێ بکەین ئەو قەرزە گەورەیە قەبووڵ بکەن و ئێمەش بۆ خاوەندارێتییان بەکاری بهێنین. ئەگەر ئەوەش سەرکەوتوو نەبێ، وەک من لەگەڵ ئومار تۆریخۆسی پەنەما و ڕۆڵدۆسی ئیکوادۆر و ئەو پیاوانەدا کە ڕازی نابن گەندەڵ بن، سەرکەوتوو نەبووم، هێڵی بەرگری دووەم دێ کە ناردنی مەفرەزەی لەناوبردنە و ئەمەشیان یا کوودەتا سازی دەکا یا بە گوێرەی پیلانێک لەناوی دەبا. ئەگەر ئەوەش ڕوو بدا و حکوومەتی نوێ دابمەزرێ ئەوا گوێڕایەڵ دەبێ چونکە سەرۆکە تازەکە دەزانێ گوێڕایەڵنەبوون چ دەگەیەنێ. لە عیراقدا هەردوو پیلانەکە شکستیان هێنا. مرۆکوژە ئابوورییەکان نەیانتوانی بگەنە سەددام حوسێن. هەوڵمان دا و زۆریش هەوڵمان دا ڕێکەوتنێکی وەک ئەوەی لەگەڵدا مۆر بکەین کە لەگەڵ بنەماڵەی سعوود مۆرمان کردبوو. بەڵام پێی ڕازی نەبوو. لەبەر ئەوە، مەفرەزەی مردن (چەقەڵ) بۆ لەناوبردنی دەستبەکار بوو. ئەوانیش پێیان ئەنجام نەدرا چونکە چاودێرییە تایبەتییەکەی زۆر بەهێز بوو. هەرچۆنێ بێ، (سەددام) لە ڕابردوودا کاری بۆ موخابەراتی ناوەندی کردبوو و داوای لێ کرابوو سەرۆکێکی پێشتری عیراق لەناوبەرێ بەڵام شکستی هێنابوو. بەڵام ئەو لە سستەمەکە تێگەیشتبوو. لەبەر ئەوە، ساڵی ١٩٩١ سوپامان نارد و سوپای عیراقمان هەڵتەکاند و پێمان وابوو سەددام حوسێن ئەوجا بەرەو لامان دێت. دیارە لەو کاتەدا دەمانتوانی لەناوی بەرین بەڵام ئەوەمان نەویست چونکە پیاوێکی بەهێز بوو و ئەوەمان بە دڵ بوو. ئەو دەیتوانی چنگ لە گەلەکەی خۆی گیر بکا و دەیتوانی دەست بە سەر کوردەکاندا بگرێ و ئێرانییەکان لە ناو سنووری خۆیان ڕاگرێ و بە بەردوامیش نەوتمان بۆ بنێرێت.

کە سوپاکەیمان لەناو برد بە خۆیدا دەچێتەوە. مرۆکوژە ئابوورییەکان بە بێ هیچ سەرکەوتنێک گەڕانەوە. ئەگەر سەرکەوتوو بوایەن، ئێستاش سەددام لە دەسەڵاتدا دەمایەوە و وڵاتی بەڕێوەدەبرد و فڕۆکەی شەڕکەر و هەرچییەکی بویستبا پێمان دەفرۆشت، بەڵام نەمانتوانی و تیمی لەناوبردنیش سەرکەوتوو نەبوو. جارێکی تریش سوپامان ناردەوە. ئەمجارەیان کارەکەمان تەواو کرد و ڕووخاندمان و لە هەمان کاتدا هەندێ ڕێکەوتننامەی پڕقازانجمان ئەنجام دا بۆ دروستکردنەوەی هەرچییەکی لە شەڕەکەدا ڕووخاندبوومان و سووتاندبوومان. ئەگەر کۆمپانیای گەورەی بیناسازیت هەبێ، ڕێکەوتنی نایابت بۆ دەبێ.

لەبەر ئەوە، عیراق نموونەی پلەی سێیەمە. لەوێ مرۆکوژە ئابوورییەکان سەرکەوتوو نەبوون و تیمی لەناوبردنیش سەرکەوتوو نەوو. لە ئەنجامدا سوپامان نارد. لەو ڕێگایەشەوە ئیمپراتۆریەتەکەمان خولقاند و ئەوەشمان بە خێرایی و لێهاتووییەکی زۆرەوە کرد. هەموو ئیمپراتۆرە کۆنەکان لە سەر هێزی سەربازی هەڵچندرابوون و هەموو کەس دەیزانی ئاوها دروست دەکرێ. بەریتانیەکان دەیانزانی ئیمپراتۆر بنیات دەنێن. فەرەنسییەکان دەیانزانی و ئەڵمانەکانیش دەیانزانی. یۆنانییەکانیش ئەوەیان دەزانی. هەمووشیان شانازییان دەکرد و بیانووشیان بڵاوکردنەوەی شارستانەتی و ئاین و شتی وا بوو. بەڵام دەیانزانی چی دەکەن. بەڵام ئێمە نازانین و زۆربەی خەڵکی وڵاتە یەکگرتووەکان کەمترین زانیارییان لە سەر ئەوە نییە کە ئێمە لە سەر دەستکەوتی ئیمپراتۆرییەتێکی نهێنی دەژین و نازانن دزی ئەمڕۆ لە هەموو سەردەمەکان زیاترە. دوای ئەوە لە خۆتان بپرسن ئاخۆ ئەگەر ئەوە ئیمپراتیۆریەتە، ئەی ئیمپراتۆر خۆی کێیە. بە دڵنیاییەوە سەرۆکەکانی ئەمەریکا ئیمپراتۆر نین. سەرۆکەکان کەسانێکن هەڵدەبژێردرێن و ماوەیەک سەرۆکایەتی دەکەن. ڕاپۆرت بۆ کەس نانووسن. لەبەر ئەوە، ناتوانیت سەرۆکەکانمان بخەیتە ڕیزی ئیمپراتۆرەوە. ئیمپراتۆر چینە ئابوورییە دەسەڵات بەدەستەکەیە، ئەو کەسانەیە کە کۆمپانیا گەورەکان بەڕێوە دەبەن. ئەوانە بە ڕاستی وەک ئیمپراتۆر ڕەفتار دەکەن و لە ڕێی خاوەندارێتییەوە بێ یا ڕیکلامکردن، دەست بە سەر دامودەزگای ڕاگەیاندندا دەگرن. دەست بە سەر زۆرینەی سیاسەتمەدارانماندا دەگرن چونکە هەڵمەتی هەڵبژاردنیان بە پارەی ئەوانە، جا چ لە ڕێی کۆمپانیاکانیانەوە بێ یا لە ڕێی کۆکردنەوەی پیتاکەوە بێ کە لە کۆمپاکانەوە دێن. ئەوانەی دەنگیان پێ دەدرێ لە کۆمپانیاکاندا کار ناکەن تا ڕاپۆرتیان بدەنێ. ئەوەی لە لوتکەی چینە ئابوورییە دەسەڵاتدارەکەدایە، نازانیت ئاخۆ کار بۆ خۆی دەکا یا بۆ حکوومەت، چونکە هەمیشە ڕایەڵەیەتی لەمبەرەوە بۆ ئەوبەر.

فێڵە بنەڕەتییەکە ئاسانە. وڵاتێک لە قەرزدا نقوم بکە، جا لە ڕێی بێعەقڵی خۆیانەوە بێ یا لە ڕێی گەندەڵکردنی سەرکردەکانەوە بێ. ئەوجا خواستی سیاسی خۆتی بە سەردا بدە، کە زۆربەی کات ئەمانەی خوارەوەن: داگرتنی بەهای دراو. کاتێ بەهای دراو دادەبەزێ، بەهای هەموو شتێک دادەبەزێ. ئەمەش وا دەکا داهاتی نیشتمانی بۆ وڵاتە دڕندەکان وەها دابەزێت، نرخەکەی هیچ نەبێ. کەمکردنەوەی خەرجی بەرنامە کۆمەڵایەتییەکان ئەمەش بە عادەت پەروەردە و تەندروستی دەگرێتەوە و سەلامەتی و خاوێنی کۆمەڵگا دەخاتە مەترسییەوە و گەلیش پشتی تێ دەکرێ بۆ ئەوەی بەکار بهێندرێ. بەشداربوون لەو کۆمپانیایانەی کە لە وڵاتەکەدا هەن. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە سستەمە کۆمەڵایەتییە گرنگەکان، دەکرێ بکڕدرێن و لە لایەن کۆمپانیای بێگانەوە بەڕێوە ببرێن. بۆ نموونە، ساڵی ١٩٩٩ بانکی نێودەوڵەتی بڕیاری دا کۆمپانیای تەئمین بفرۆشێتە بۆلیڤیا تا ئاوی خواردنەوە بۆ سێیەم شار لە گەورەییدا دابین بکا و ئەوەش بیکیتلی ئەمەریکی ئەنجامی بدا. کە ئەوەش ئەنجام درا، کتوپڕ بڕی پارەی ئاوی خەڵکەکە کە لە بنەڕەتدا هەژار بوون، وەک ڕاکێت بەرز بووەوە. تا خۆپیشاندانێکی گەورە ساز نەکرا بەڵێندانی بیکتێل هەڵنەوەشایەوە 

.