هەڵبژاردن یا خۆڵلەچاوکردن؟

حەکیم کاکەوەیس

هەر ئەوەندە دەزانین دەبێتە هەرا: خۆتان ئامادە بکەن هەڵبژاردنە! هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆکایەتی هەرێم و دیوان یا دیوەخانی پارێزگاکانە و هەموو کەس ئازادە خۆی بپاڵێوێ و بە هێڵەگدا تێپەڕێ!

ئیتر ماوەیەکی زۆر ئەو خەڵکە دەکەونە شەڕەپەڕۆ و خێسەکردن لە یەکتر و هەندێ جار کارەساتیش دەقەومێ، بەڵام بەر لەوەی من و تۆ دەنگ بدەین، بڕیار دراوە ئەنجام چۆن دەبێ و کێ دەباتەوە و کێ دەدۆڕێ. من خۆم خەڵکم دیوە گوتوویەتی: "کاکە کوردایەتییە... من خۆم ١٩ جار دەنگم داوە!"

ئەگەر ئەو ١٩ جار دەنگی دابێ و یەکێکی تر ١٨ جار و ئەوی دی ١٧ جار، ئیدی یەک تاکە دەنگی من یا تۆ جێی چی دەگرێتەوە؟! جگە لەوەش، ئەوا گریمان پارتی لە هەڵبژاردندا دەنگی کەمی هێنا و نەیتوانی حکوومەت دامەزرێنێ. ئێ؟! ئەوجا لەشکرەکەی و تۆپ و جبەخانەی دەداتە دەستی ئەو لایەنەوە کە لە هەڵبژاردندا دەباتەوە؟! ئەدی یەکێتی؟! هیچ ناکا ئەو هەموو لەشکر و چەکە قورسانەی کە قەول بوو بەرانبەر (عەبدلئەمیر زەیدی)ی هەولێرنشینی پێ بگرێ، ڕاست دەیداتە دەست کاکە حەمەی حاجی مەحموودەوە و دەڵێ کاکە لەمڕۆوە یەکێتی بەرهەڵستکاری تۆیە؟

بە خوا مەگەر لە خەوندا...

جگە لەوەی پارتی و یەکێتی مێژوویەکیان هەیە و قوربانییەکی گەلێ زۆریان داوە و هەموو ڕۆژێ بە چاومانیدا دەدەنەوە، ئێستا لە حیزب دەرچوونە و بوونەتە کۆمپانیای نەوت. جا کێ بیستوویەتی کۆمپانیای نەوت دۆڕابێ؟ جارێ لە جاران لە عیراقدا ( Iraq Petroleum Company -   IPC  کۆمپانیای نەوتی عیراق) کە بەریتانیای عوزما (مەزن) خاوەنی بوو ، لە ساڵی ١٩٥٨دا نەختێ دۆڕاندی. بەڵام ئەو دۆڕاندنەی ئای پی سی کارێکی بە دەوڵەتی عیراق و خەڵکەکەی کرد ئێستاش کە ئێستایە باجەکەی بە خوێن دەدا.

ئێمەی کورد ئامادەی باوەڕکردنین... ئەو دوو کۆمپانیایەی کوردستان کە قەولە لە زگی ژێردەستەیی ڕزگارمان بکەن، ژمارەی شەهید و خەباتی دوور و درێژ بە چاوماندا دەدەنەوە و ئێمەش ئەوەندە هۆشمان نییە حیزبێک لە ماوەی شەست ساڵدا کورد ڕزگار نەکا، بەتەمایە ئێشەڵڵا کەی ڕزگاری بکا؟ ئەمە پارتی، یەکێتیش، ئەگەرچی خەباتی پێشتریشیان لە سەر ماڵە، لە ماوەی نزیکەی چل ساڵدا کورد ڕزگار نەکا، دەبێ کەی ڕزگاری بکا؟ نابێ ئەوەشمان لە بیر بچێ کە سەرانی ئەو حیزبانە بە خوێنی کەسوکاری ئێمە لە حیزبی ڕزگاریخوازەوە گۆڕان و بوون بە کۆمپانیای نەوت و کە بووشن بە کۆمپانیا، ئەگەر هۆشمان هەبێ دەبێ دەستیان لێ بشۆین!

ئێستاش کە باسی هەڵبژاردن دەکرێ، مادام من دوو برام شەهیدی یەکێتین، لە بری ئەوەی بە چاویاندا بدەمەوە و بڵێم کوا بەرهەمی خوێنی براکانم، دەبێ دەنگیان بدەمێ!! هەی هەی!! یا مادام ڕۆژێ لە ڕۆژان چەکهەڵگری پارتی بوومە، دەبێ بە بێ سێ و دوو دەنگ بە پارتی بدەم و نەڵێم کوا بەرهەمی ڕەنجی من و کوا کەرکووکەکەم و بۆچی ویستتان عیراق لە بن باری بەندی حەوت دەرچێ؟

کۆمپانیای نەوت کەس دەرەقەتی نایێ و ئەوانەش کە بەرانبەریان دادەبەزنە مەیدانی هەڵبژاردنەوە ئەنجامەکەی دەزانن و بۆ پشکی خۆیان لە کۆمپانیای نەوتدا بەشداری لە گەمەکە دەکەن. ئاخر کۆمپانیایەک  تورکیا و ئێران و ئەمەریکا پشتی بگرن بە هەڵبژاردن لادەکەون؟  ئێمەی دەنگدەر هەر ئەوەمان بۆ دەمێنێتەوە پەنجەی مۆر بە شانازییەوە بەرز بکەینەوە!! دەک هەموو مان عافێتمان بێ!!

ئەمانە خۆڵ لە چاوی ئەو خەڵکە دەکەن و نەختێ ناهەقیشیان ناگرم چونکە پارەی نەوت گەمە نییە!!

چاو...

من شاعیر نیم، بەڵام هەستی پیریی ئەم کەتنەی پێ کردم:

چاو

چل ساڵ لەمەوبەر... 

لە ناو هۆڵێکی کتێبخانەیەک

جووتێ چاوی جوان، لە دیدەم ئاڵان.

لە شەرمان چاووم 

هەڵڕژانە ناو کتێبەکەوە.

ئیتر لەوساوە

چاوم لە باڵای کتێب ئاڵاوە 

بەڵام نە سەرم لە کتێب دەرچوو، نە چاوی جوانم لە بەرچاو لاچوو

ئەو جووتە چاوە،

ئێستاش پێوانەن بۆ هەر نیگارێ، دەمەوێ چاو بێ

پەنجەم شەکەت بوو،

فرچەم لە بەر چاو بوو بە ملچێوک

هەرچەند دەمەوێ ئەو چاوە دەرچێ،

دەرناچێ و ناچێ!

حەکیم کاکەوەیس

ئێمە و ئاین...

ئێمە و ئاین...

حەکیم کاکەوەیس

جەنابی، هەر بە ڕێکەوت لە دایک و باوکێکی موسوڵمان کەوتۆتەوە. یەکێکی تر، ئەویش هەر بە ڕێکەوت لە دایک و باوکێکی ئێزیدی کەوتۆتەوە. ئەوی ترمان، بە ڕێکەوت لە ڕەچەڵەکی ئەهلی هەقە. کامەمان بەو شێوەیە ئاینمان لە ناخدا نییە و کامەمان بە هەڵبژاردنی خۆمان ئاینمان قەبووڵ بووە؟!

زارێک بێنە و لە بری ژمارەکان، لە یەکەوە تا شەش، ناوی ئاینەکانی لە سەر تۆمار بکە. لە بری یەک بیکە بە ئیسلام. لە بری دوو بنووسە جوو، لە بری سێ بیکە بە ئێزدی، لە بری چوار بنووسە دیان، لە بری پێنج با بوودی بێ و شەشیش بکە بە لادین، ئەوجا زارەکەت هەڵدە و بزانە چیت بۆ دێ!

 

مەسەلەی کوردبوونیش هەمان بەزمە: زارێکی تر هەڵگرەوە و لە بری یەک بنووسە کورد و لە بری دوو بنووسە عارەب یا جوو و سێ بکە بە فارس و چوار بە تورک و پێنج بە قیپت و شەش بە شتێکی تر و هەڵیدا: بە ڕێکەوت زاری ئێمە یەکی هێنا و لە ئاینیشتا هەر یەک. کەواتە هەپی یەک دەکاتە کوردی موسوڵمان، کە زۆرینەمانین...

ئێمە ئاوها کوردبوون و ئاینمان بە ملەوە بوونە. کە بە ملیشمانەوە بوون، ئیتر لێمان نەبوونەتەوە. من وای دەبینم ئەگەر نیوەی کورد، واتە ٢٥ ملیۆن بۆ نەهێشتنی ئیسلام لە ناو کورددا بە کوشت بدەین، ئیسلام لە کورد و کورد لە ئیسلام نابێتەوە و ئەگەر ئەو ٢٥ ملیۆنەش بۆ سڕینەوەی کورد بە کوشت بچن، کوردبوونمان لە مل نابێتەوە. خۆ ئەگەر بە پێی بەرنامەیەکی دیاریکراو ئەو ٢٥ ملیۆنە بۆ چارەنووسی کورد بکرێنە قوربانی، بەشی ئەوە دەکەن حەوت جار دەوڵەتی کوردستانیان پێ دامەزرێ. ململانێکردنی دین بێ ئەنجامە و لەوسەرەوە بە دەستی بەتاڵ دێینەوە، وەک ململانێی قەومایەتی بێ ئەنجامە. چبکەین چارەنووسمان ئاوهایە کورد بین و موسوڵمان بین!

ئەوەی میللەتانی دیکە دەیکەن ئێمە نایکەین. ئەوان، دینەکە دەکەنە پاڵپشتی قەومایەتی و قەومایەتیش دەکەنە سەنگەری دین. کەچی ئێمە، هەوڵی لەناوبردنی کورد بە ئیسلام دەدەین و هەوڵی لەناوبردنی ئیسلامیش بە کوردبوونمان دەدەین و لە هەردوو ڕووکەوە زەرەرمەندین و لە هەردوو گەمەکەدا دۆڕاوین. ئاخر نابی بە کورد دەبی بەچی؟! ئەی موسوڵمان نەبێ کام ئاین تۆی قەبووڵە؟! بە ئاینەکەمانەوە ئەو بەزمەمان پێ دەکرێ کە کراوە، ئەی ئەگەر ئاینێکی ترمان هەبێ چیمان پێ دەکرێ؟! تۆ بڵێی بە دەردی ئاشوورییەکان نەچین؟!

من وای دەبینم کورد وەک میللەتانی دی دەتوانێ سوود لە ئاین ببینێ و خزمەتی خۆی و خاکی خۆی و ئامانجی خۆی پێ بکا. مەلایەکی شیعە گوتی: "فارسەکان ڕقیان لە عومەری کوڕی خەتابە چونکە لە سەردەمی ئەودا عارەب زەلیلیان کردن و ئافرەتیان لێ تاڵان کردن و تاجی پاشایان کوتکوت کرد و لە ناو خۆیاندا دابەشیان کرد". ئەی ئەوەی بە فارس کرا بە کورد نەکرا؟ بەڵێ کرا بەڵام ئێمە ئەو شانازییە نەتەوەییەمان نەبووە کە فارسەکان هەیانبووە بۆیە کە بووشین بە موسوڵمان مەزەبێکمان هەڵبژارد کە بۆ ناعارەب سووکایەتی تێدایە!

زەلیلبوونی کورد چ شانازییەکی بۆ دین تێدا نییە وەک زەلیلبوونی ئاین چ شانازی بۆ کورد تێدا نییە. ئێمەی کورد بە پێوانە لەگەڵ میللەتاندا، هەم لە ڕووی نەتەوەییەوە دۆڕاوین هەم لە ڕووی ئاینییەوە!

هاوڕێیەک، بە شێوەیەکی زۆر جوان باسی ئەو کارەساتانە دەکا کە لە کاتی غەزاکاندا بە سەر کورددا هاتوون، بەڵام لە هەمان کاتدا لایەنەکەی تری کەسایەتی کورد، کە دینە، بریندار دەکا. لە کوێ خوا خوای عارەب بووە و هی کورد نەبووە؟ خوا، ئەگەر باوەڕمان پێی هەبێ خوای هەموو میللەتانە و ئەگەر باوەڕیشمان پێی نەبێ خوای کەس نییە! حەدیسە کێویلکەیەکی کوردەواری هەیە دەڵێ: لە خوایان پرسی ئەگەر دوو کەس زۆران بگرن لەگەڵ کامەیانی؟ ئەویش لە وەڵامدا دەڵێ: لەگەڵ ئەوەم کە دەیباتەوە. ئێمەی کورد کەی بردوومانەتەوە تا خوا لەگەڵماندا بێ؟!

هیوادارم هەموومان لە هەندێ ڕووەوە بە خۆماندا بچینەوە و بە توێکڵی خەڵکی ناوکی خۆمان دانەپۆشین چونکە خۆمان هەم ناوکمان هەیە هەم توێکڵ.

کورد شایەدی ئەوەیە کە پاشای کۆرە، یا گەورە، قەسابخانەی بۆ ئێزدییەکان بەرپا کرد و ئێزدی هەر دوای نەبڕایەوە و هەر مایەوە، بەڵام وایان لێ هات هەندێکیان لە کوردبوونی خۆیان بەگومان بن و هەندێکیان هاشای لێ بکەن. پاشای ڕەواندز چاکی کرد؟!

 ئیتر ئەوە ڕێکەوت و چارەنووسە و بە پێی هەڵدانی ئەو زارەی کە باسم کرد، ئێزدییەکان ئێزدین و من موسوڵمانم. کە من نەتوانم ئیسلام لە ملی خۆم بکەمەوە چۆن زات بکەم باوەڕی ئاینی خەڵکی تر بە جۆرێ ڕەت بکەمەوە بمەوێ نەبێ؟!

لەو باوەڕەدام بەم باسە هەم خەڵکی دینپەروەر لەخۆم دەڕەنجێنم هەم هەندێ لە کوردپەروەرەکان. ئەمەش چارەنووسی منە کە باوەڕم بە بەڵگەی عەقڵی بێ نەک نەقڵی! بەڵام نایشارمەوە بەرژەوەندی نەتەوەیی کورد بە لای منەوە لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەکەوەیە. ئەگەر خودا کورد لە کۆیلایەتی دەرباز بکا بە مەرجی دۆزەخنشینکردنی من و مەحروومبوونم لە بەهەشت، من ڕازیم، وەک لەم دنیایەدا چاوم لەو بەهەشتە نییە کە بە دۆلار دەوری تەندراوە.

سەرنج: ئەم گوتارە، چەند ساڵێک بەر لە ئێستا لە حەفتەنامەی ڕووداودا بڵاو کراوەتەوە:

له‌ چه‌نده‌وه‌ بۆ چه‌ند؟!

ئه‌م حیزبانه‌، به‌ تایبه‌تی ده‌سه‌ڵاتداره‌کانیان خۆیان تووشی چ کێشه‌ و سه‌رهێشه‌یه‌ک کردووه‌! باسی دیموکراتی و ده‌نگدان و هاڵبژاردن و ئازادی و ئازادی ڕاده‌ربڕین ده‌که‌ن و به‌ربه‌ست له‌ به‌رده‌م هه‌موو ئه‌وانه‌شدا داده‌نێمن چونکه‌ پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییانن. ناوی سۆسیالستی و کوردستانی و نیشتمانی و دیموکراتی له‌ خۆیان ده‌نێن و له‌ هیچ لایه‌که‌وه‌، ناچاری نه‌بێ، په‌یوه‌ندییان به‌ ناوه‌کانی خۆیانه‌وه‌ نییه‌... سۆسیالسته‌ به‌ڵام خاوه‌نی تاوه‌ر و کارگه‌ و ملیۆنه‌ها دۆلاره‌ و خه‌ڵکی ده‌وروبه‌ریشی لاقی برسێتی ڕاده‌کێشن. دیموکراته‌ به‌ڵام زمانبڕ و شه‌قوه‌شێنییشه‌. نیشتمانییه‌ به‌ڵام که‌رتێکی نیشتمانیش ده‌فرۆشێ. ئازا و شۆڕشگێڕه‌، به‌ڵام به‌غدا هه‌رچی پێ بڵێن نقه‌ی لێوه‌ نایێ! له‌ ماڵه‌وه‌ شێره‌ و له‌ ده‌ره‌وه‌ منداڵێکی عاقڵی گوێڕایه‌ڵه‌! یاساکانی، که‌سانی ده‌وروبه‌ری ده‌سه‌ڵات ناگرنه‌وه‌ و بۆ خه‌ڵکی تریش تیژ و بڕنده‌یه‌!

له‌ سه‌ره‌تاوه‌، به‌ هۆی دڵگه‌رمی کورده‌وه‌، په‌نجا به‌ په‌نجا له‌ مه‌یدانی هه‌ڵبژاردندا ده‌رچوون و حیزبه‌ په‌راوێزه‌کانیش، ئه‌وه‌نده‌ی زه‌کاتی ئیسلامی کورسی بێکاریگه‌ریان وه‌رگرت... ئه‌گه‌ر کورسی به‌ وه‌رگرتن بێ ناشێ بۆ مه‌به‌ستی گوێڕایه‌ڵی نه‌بێ، جا چ حیزبی چه‌پڕه‌وی کۆمۆنستی وه‌ریگرێ یا حیزبی خواپه‌رست و به‌هه‌شتویست. که‌ تۆ کورسی زه‌کاتت له‌ خێره‌ومه‌ندێک وه‌رگرت ـ ئه‌گه‌ر کورد بیت ـ  ناکرێ بیکه‌یته‌ چه‌ک و به‌رانبه‌ر خۆی به‌کاری بێنی، گوایه‌ به‌رهه‌ڵستکاریت. به‌و شێوه‌یه‌، ئه‌گه‌ر به‌رهه‌ڵستکار و ده‌سه‌ڵاتدار بوونه‌ یه‌ک به‌ره‌ و پارێزگاریکردنیان له‌ یه‌کتر ده‌بێته‌ پارێزگاریکردن له‌و ده‌ستکه‌وتانه‌ی خۆیان که‌ به‌ سه‌ریاندا ده‌بارێن.

ئێستا خه‌رمانی حیزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌کان که‌می کردووه‌ و ڕێژه‌ی ده‌نگ و لایه‌نگریان له‌ ئاو چووه‌ و نه‌هاتییه‌ و به‌و پێیه‌، زه‌کاتیشی که‌متر لێ ده‌که‌وێ. له‌ په‌نجا به‌ په‌نجاوه‌ هاتنه‌ سه‌ر سیی به‌ سیی و نه‌ختێ که‌متریش. دڵمان خۆش بوو... گوتمان ئه‌وه‌ وانه‌یه‌کی باش بوو بۆ ئه‌و حیزبانه‌ی ناویان پێچه‌وانه‌ی ڕه‌فتاریانه‌ و ده‌سه‌ڵاتیان له‌ ده‌ستدایه‌، له‌مه‌ولا به‌ پێوانه‌ی ناوه‌کانیان ڕه‌فتار ده‌که‌ن. که‌چی هیچی لێوه‌ فێر نه‌بوون. ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌ش فێر نه‌بوون ده‌نگده‌ران ئاده‌میزادن و شیری خاویان خواردووه‌ و ڕێی تێ ده‌چێ به‌ هۆی هه‌ندێ هه‌ڵوێستیانه‌وه‌ به‌رانبه‌ر هه‌رچییه‌کی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وایه‌تی کورددایه‌ ده‌نگیان نه‌ده‌نێ. نا، هیچ له‌وه‌ فێر نه‌بوون ڕێژه‌ی ده‌نگیان دابه‌زی و بۆی هه‌یه‌ زیاتریش دابه‌زێ. بۆ (مه‌عاش) گه‌نجی جوانی کورد فێره‌ سیخوڕیی ده‌که‌ن: بچن بزانن چ هه‌یه‌ و چ نییه‌! دێ گوێ ده‌گرێ بزانێ ئه‌و خه‌ڵکه‌ چ ده‌ڵێن! ئاوها ده‌نگ به‌ ده‌ست دێنیت؟!

ئێستا پڕوپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌ستی پێ کردووه‌ و ئاڵای کوردستان له‌ سه‌ربانه‌کان ده‌شه‌کێته‌وه‌، به‌ڵام ده‌یانه‌وێ ئه‌و خه‌ڵکه‌ له‌ بیری بچێ به‌رپرسێکی باڵا به‌ تووڕه‌یی هه‌مان ئاڵای له‌ سه‌ر مێزه‌که‌ی لابرد چونکه‌ عه‌له‌می عیراقی له‌گه‌ڵدا نه‌بوو! له‌ ده‌مه‌ده‌می هه‌ڵبژاردندا لست هه‌یه‌ هه‌ڕه‌شه‌ی لێ ده‌کرێ و به‌رپرسان ئاماده‌ نین بیانبینن. بچۆره‌ لای ئه‌مه‌ریکییه‌کان شکات بکه‌!

دیسان کۆڵان و شه‌قامه‌کان تای هه‌ڵبژاردن گرتوونی... باسی ئه‌نفال و کیمیاباران هاتۆته‌وه‌ ناو باسان به‌ڵام ده‌نگده‌ران له‌ بیریان ده‌چێ که‌ نوێنه‌رانی کورد ئاماده‌ نه‌بوون دادگای عه‌لی کیمیاوی له‌ که‌ناڵه‌کانیانه‌وه‌ نه‌قڵ بکه‌ن؟. له‌ بیریان ده‌چێ ئامه‌ده‌ نه‌بوون بۆ ئیعدامکردنی سه‌ددام و عه‌لی کیمیاوی ئیمزایه‌ک بخه‌نه‌ سه‌ر بڕیاره‌که‌ تا هیچ نه‌بێ بۆیان ببێته‌ شانازییه‌کی نه‌ته‌وه‌یی و مێژوویی؟...

ڕێژه‌ی ده‌نگی لایه‌نگره‌کانی ده‌سه‌ڵات به‌ره‌و که‌مبوون ده‌چێ به‌ڵام ئایه‌ ئه‌گه‌ر گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان له‌ ده‌ست ده‌رچێ ئاماده‌ن ببنه‌ به‌رهه‌ڵستکار؟ ئاماده‌ن ده‌ست له‌ ده‌سه‌ڵات هه‌ڵگرن؟. به‌ دڵنیاییه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بۆیان بلوێ ده‌ست له‌ ده‌سه‌ڵات هه‌ڵناگرن و ئه‌و ده‌مه‌ش سسته‌می دیموکراسی له‌ وڵاتی ئێمه‌دا ده‌بێته‌ به‌ڵایه‌ک هیچ به‌ڵایه‌کی تری له‌ سه‌ره‌وه‌ نابێ: ئێمه‌ شه‌هیدمان داوه‌ و ماندوو بووینه‌ و چۆن ده‌شێ واز له‌ ده‌سه‌ڵات بێنین؟!

تۆ سوێندت خوارد دڵسۆزی کوردستان و سسته‌مه‌ دیموکراسییه‌که‌ی و نه‌ته‌وه‌که‌ت بیت، به‌ڵام به‌ڵێنده‌ره‌کانت له‌ خیانه‌تکردن به‌رده‌وامن و نابه‌عسییه‌کان برسییانه‌ و به‌عسییه‌کانیش له‌ سه‌رده‌می سه‌ددام باشتر ده‌له‌وه‌ڕێن! تۆ سوێندت خوارد دڵسۆزی نه‌ته‌وه‌که‌ت بیت به‌ڵام سه‌لماندووته‌ به‌ بێ سوێندخواردن ته‌نها دڵسۆزی حیزبه‌که‌تیت!

ئێستاش نه‌چووه‌ بچێ. ئه‌و میلله‌ته‌ی ئێمه‌ خۆشباوه‌ڕه‌ و به‌ که‌وچێک ئاو ده‌که‌وێته‌ مه‌له‌... ئه‌و میلله‌ته‌، سه‌دان ساڵه‌ فێری کۆیلایه‌تی ده‌کرێ و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نانی له‌ سه‌ر کۆیلایه‌تییه‌، یه‌ک قسه‌ی خۆش به‌ خوێنی خۆی ده‌کڕێ و هه‌ر به‌ خوێنیش به‌رگری لێ ده‌کا. ته‌نها پێیی بڵێ: حکوومه‌ت خزمه‌تتان ده‌کا نه‌ک حیزب، ده‌نگیان به‌ده‌ست ده‌هێنن، ده‌نا له‌ په‌نجاوه‌ بۆ سیی و له‌ سییه‌وه‌ بۆ بیست و دوای ئه‌وه‌ش شه‌ڕی ناوخۆ!

کورتەچیرۆک

مەملەکەتی سەگەکان...

حەکیم کاکەوەیس

لەگەڵ دوو دڵۆپە فرمێسکی گەرمدا، پێشکەشە بە گیانی پاکی (لۆخە)ی برام...

پێش ئەو ڕۆژەی بچمە مەملەکەتی سەگەکانەوە، یا ئەوان ڕێم لێ بگرن، جاروبار لە خۆمم پرسیبوو: "ئەگەر مرۆ نەبێ سەگ دەبێ بە چی؟" هەمیشە وەڵامی خۆمم دەدایەوە کە ئادەمیزاد نەبێ سەگ دەبێ بە گورگ و گورگیش نەختێ لەوەی هەیە هێورتر دەبێ و لە ئەنجامدا لێک نزیک دەبنەوە! وەنەبێ هەر پرسیاری چارەنووسی سەگم لە خۆم کردبێ. باسی چارەنووسی مەڕ و بزن و کەر و مانگاشم کردووە... ئیدی ئەو گیاندارە ماڵییانەی بەرگەی ژیانێک دەگرن کە مرۆڤی تێدا نەبێ، سروشتیان دەگۆڕێ و بە پێی خۆگونجاندن دەمێنن. بەڵام ئەو ئێوارەیە زانیم سەگ، ئەگەر بشبن بە گورگ شەهامەتیان هەر دەمێنێ... سەگ کەسایەتی خۆیان هەیە... تەنانەت نەریتی خۆشیان هەیە. تاکە شتێک کە سەگ لێی بترسێ ئەوەیە کە سەری لێ دەرنەکا... لە دەنگی بڵندگۆی مزگەوت و تۆپی دوورهاوێژ و کۆپتەر و هەورەتریشقە دەترسن، چونکە نازانن سەرچاوەیان لە کوێوەیە.

تازە گوندەکان ئەنفال کرابوون، من ڕێم کەوتە گوندێکی وێرانکراو، کە جگە لە سەگ کەسی تێدا نەمابوو. ئارد و ساوەر و پێخەف و جلوبەرگی خەڵکەکەش، هەرچی تاڵانیش نەکرابوو، کەوتبووە بن خۆڵ و داروپەردووی خانووەکانەوە و دوورەدەست بوو. سەگەکان، برسی بوون و برسێتیش ڕەگی هاربوونی بە دەمەوەیە. کە منیشیان بینی، بۆ ئەوان تۆپەڵێ گۆشت بووم و بۆ خواردن بەکەڵکیان دەهاتم... نا، هەر ئەوە نا! ڕەنگە وایان لێکدابێتەوە من دەستدرێژیکەری سەر مەملەکەتەکەیانم. ڕەنگە منیان بە هۆکاری وێرانکردنی گوندەکەیان زانیبێ. ئەی منیش وەک ئەنفالچییەکان بەشەر نیم؟! بەڵام لە ئەنجامدا زانیم کە سەگ، بە برسێتیش کەرامەتی سەگبوون و یاسای دۆستایەتی خۆیان لە دەست نادەن و دڵسۆزانە ئامادەی هاودەمێتی مرۆڤن، بەڵام مرۆڤێک لە زمانیان بزانێ و مەملەکەتیان وێران نەکا.

ڕێیەکە، وەک پیتی (ر) بە لای گردۆلکەیەکدا سەرەوخوار لار دەبووەوە و یەکسەر دەگەیشتە یەکەم خانووی داتەپیوی گوندەکە، کە تەنها لادیوارێکی بە پێوە مابوو. کە من لە دیوارەکە نزیک بوومەوە، لە دوو لاوە، لە دامێنی گوندەکەوە سەگم بۆ هاتن. هەشت نۆ سەگ بوون... ڕەنگە زیاتریش بووبن. کە دەهاتن، هەندێ جار دەکەوتنە پەنا دیوار و کۆمەڵە خشتەکانەوە و لە چاو بزر دەبوون، هەندێ جاریش یەک بە دوای یەکدا دەردەکەوتن. بیرم بۆ ئەوە دەچوو هەم برسی بن هەم تووڕە بن... ئەمانە زەنگی جەنگیان لێدەدا و پێیان وابوو هەموو بەشەرێک ئەنفالچییە و ئەوەی ڕێی بکەوێتە گوندەکەیانەوە، کە مەملەکەتی خۆیان بوو، خانووەکان دەڕووخێنێ و خەڵکەکە دەکوژێ... منیش بۆ ئەوان ئەبفالچی بووم. یا هەر پێیان ناخۆش بوو چوومەتە گوندەکەیانەوە و هیچی تر. پێ دەچوو پێیان خۆش نەبێ سنووریان ببەزێنم و خۆم بە مەملەکەتەکەیاندا بکەم.

فریا کەوتم بەردێک هەڵگرم. بەڵام وەک ئەوەی پێشتریش ئەوە پیشەیان بووبێ، دەوریان گرتم. لە لای ڕاستەوە و لای چەپەوە و بەرەوڕوو. پشتم بە دیوارەکەوە بوو. نیوەبازنەیەکیان بە دەورمدا پێک هێنابوو و چرکە بە چرکە نیوەتیرەی نیوەبازنەکەیان کورت دەکردەوە. وای بۆ دەچووم بە تەما بن، کە چاک نزیک کەوتنەوە، پێکەوە پەلامارم بدەن.

"کە سەگت بۆ هاتن، لە جێی خۆت دانیشە!". ئەوە دەنگێک بوو لە  زاری باپیرمەوە، لەودیو بوونەوە، لە غەیبەوە هات. من منداڵ بووم و لە سەگ دەترسام. ئەویش ئەو تەمێیەی کردم. "لە جێی خۆت دانیشە! ئیتر وازت لێ دێنن" نەمکرد بپرسم: "ئەی ئەگەر سەگەکان ماڵیان لێ تێکچووبوو و کولانەیان ڕووخابوو و منیان بە سەبەبکار زانی؟! ئەی ئەگەر بە بێ پرس و بێ پاسپۆرت خۆم بە مەملەکەتیاندا کرد؟. بەڵام ئەو پرسیارانەم نەکردبوو. باپیرم، سەری لە سروشت و بوونەوەری ناو سروشت دەردەکرد. دەیزانی کەی باران دەبارێ و چۆن خۆی لە ناو بەفردا تەقەت دەکا و کەی دەچێتە ڕاو و چ خاکێک دومەڵان دێنێ و بیابانییەکان کەی تاڵان دەکەن و کەی دەپاڕێنەوە... دەیزانی بۆ خاکەلێوە چەندی ماوە یا کەنگێ پەڵە دەدا. ئەو خۆی بەشێک بوو لە سروشت... "مەترسە کوڕم! ئەگەر سەگت بۆ هاتن، لە جێی خۆت دانیشە! مەترسە چونکە سەگ بۆنی ترس بە دوژمنایەتی دەزانن! ئەوەی پەلامارت دەدا سەگ نییە، ترسی خۆتە!".

باشە! بە ئەسپایی بەردەکەم فڕەدایە بەردەمم. یەک بەرد چی بەو هەموو سەگە دەکا؟ دەمزانی ئەگەر بۆ بەردی دووەم داچەمێم، دێنە کۆڵم و یەکێکاین پشتەملم، یا ناقڕگەم بە دەمەوە دەکا و ڕەگی خوێنم دەبڕێ و یەکێ نەرمایی ڕانم دەگرێ و یەکێکی تریان، گوڵمەی پاشەڵم و بە یەک تەکان تەختی زەوییەکەم دەکەن. سەگ مەراقیانە نێوانە هەردوو ڕانی نێچیر بە دەمەوە بکەن و لەوێوە ڕەفیسکی بپسێنن. کەڵبەیان گڕ کردبۆوە و وەک گورگ چەقەی شەویلەیان دەهات. ئەوەندەی دەیانمڕاندەوە نەدەوەڕین. وردە وردە دەهاتنە پێشەوە و کەڵبەیان سپی دەچوونەوە. خوێن بەر چاوی گرتبوون. کەللەزلێکیان، دیار بوو زۆر خزمەت کرابوو، یەکەم هەڕەشە بوو لە سەرم. ئەمەیان لیکاو لە دەمی دەهات. خاڵێکی ڕەش بە دەوری چاوی چەپیەوە بوو و هەردوو گوێچکەی بڕابوون. ئەو کەللە زلە، پێ دەچوو فەرمانڕەوای مەملەکەتی سەگەکان بێ. دوو دەڵ، یەکێکیان گوانی شۆڕ ببوونەوە و پێدەچوو زۆر نەبێ تەرەکیبێ، لە پشتەوەی سەگە کەللەزلەکەوە بە کەڵبەی گڕ و چاوی هەڕەشە ئامێزەوە ئامادەی پەلاماردان بوون. ئەگەرچی خەیاڵم تەنها لای سەروکەللە و کەڵبەیان بوو، بەڵام لە ماوەی یەک چرکەدا، خەسڵەتیانم دەخوێندەوە.

"ئەگەر سەگت بۆ هاتن، لە جێی خۆت دانیشە". بەڵام نەمدەوێرا کتوپڕ دانیشم. چۆن دانیشم و خۆم بخەمە بەر بەزەیی ئەو هەموو کەڵبە تیژ و سپییانە؟! داشنەنیشم، مردن وەک سەگەکان دەوری تەنیوم. "دانیشە، کوڕم دانیشە! ڕەنگە میزیشت پێدا بکەن، بەڵام لەوە باشترە بتکوژن!"

دەبوو بزانم کەی بەرد دەوەشێنم و کەی دادەنیشم و قەبووڵ دەکەم سەگ پێمدا بمیزن. ئەو ساتە، ساتی دانیشتن بوو. خۆ مرۆ لەگەڵ هاوڕەگەزی خۆشیدا تووشی بارودۆخی وا دەبێ، کەچی گلەیی لە بیاباننشین دەکا گوایە دەستی بڕوا چی دەکا و دەستی نەڕوا چۆن دەکا. بێدەسەڵاتانە هەردوو باسکم شۆڕ کردنەوە و بە کزییەوە گوتم: "چیتان لێم دەوێ؟ ئێ خۆ منیش وەک ئێوە خانەوێرانم! خۆ منیش وەک ئێوە سەگێکی بێخاوەنم! ئێوە، خاوەنتان ئەنفال کراوە بەڵام من خاوەنم جێیهێشتووم! خاوەنم، منی هەواداوەتە بەردەمی ئێوە بۆ ئەوەی خۆی دەرباز بێ!" ئەوانەم بە دەنگێکی نەوی گوت. بەکاوەخۆ، بە دەم قسانەوە پشتم بە دیوارەکەدا دەخشاند... پێمدا دەخشاند و نەختێ ئەژنۆم دەنوشتاندەوە... بەردەوام بووم تا دانیشتم. لە سەرەتاوە، لە سەر چنچکان دانیشتم و دوایی کردم بە چوارمشقی. "ئێ! ئێستا چیتان لێم دەوێ؟ منیش وەک ئێوە لێقەوماوم! منیش وەک ئێوە کوردێکی بەجێماوم!... ناوەڵا هێندەی ئێوە کورد نیم، بەڵام کوردم!". ئەو قسانەم بە دەنگی نەوی دەکردن. هەستم کرد قسەکردنم کاریگەری خۆی هەیە. گەماڵە چاوڕەشەکە نەختێ نەرم بوو. جارێ شەویلەی دادەخست و جارێ کەڵبەی دەردەخست و مڕەمڕەکانیشی، تا دەهات کورتتر دەبوونەوە. من حەکایەتم بۆ دەکردن. سەرم مات کردبوو و جاروبار سەرم هەڵدەبڕی: "ئێ! ئێستا تەگبیرمان چییە؟ بۆ نایەن پشتی یەک بگرین؟ دەی با لە دژی بەعس پشتی یەک بگرین و لە کۆنەوە گوتوویانە برا لە پشت برا بێ مەگەر قەزا لای خوا بێ! من برای ئێوەم!" مڕەمڕی سەگەکان کەم بووەوە. یەکێکیان هەستا و نەختێ دوور کەوتەوە و دوو سێ جار لووراندی. ئەوە گوان شۆڕەکە بوو لووراندی. بە خەیاڵمدا هات ناوی "داکی منداڵان" بێ. هەر دەتگوت دەڵێ: "من ئەوەتام ها لەیرە! خەمتان نەبێ دێمەوە لاتان!". منیش وەک ئەوەی لەگەڵ دۆستێک یا کەسێکی خۆمدا قسە بکەم، بە سەگەکەم گوت: "واز بێنە با کەشف نەبین! خۆ منیش وەکوو تۆ بەچکەم هەیە و ناشلوورێنم". ئەوەم بە دەنگێکی بەرز گوت.

سەگ شەهامەتیان هەیە. ئەگەر لە زمانیان بزانیت، نەک هەر زەرەریان بۆت نابێ، بەڵکو بۆت دەبن بە پشتوپەنا. ئا، ئەوەم لە بیر چوو. باپیرم دەیگوت: "کە سەگت بۆ هاتن، چاو لە چاویان مەبڕە! هەوڵ بدە تەماشای چاویان نەکەیت. ئەگەر تەماشای چاویان بکەیت، وا دەزانن شەڕانیت و هەڕەشەیان لێ دەکەیت!" وای دەگوت. دەشیگوت: "هەوڵ بدە ددانت دەرنەخەیت، چونکە ئەوان لە دەرخستنی ددان و چاوزەقکردنەوە نیشانەی شەڕ دەخوێننەوە!". دیارە هەندێ مرۆڤیش خەسڵەتی سەگیان هەیە. تەماشای چاویان بکەیت تێکدەچن و دوور نییە چەقۆکەی باخەڵیان دەربێنن و بتدەنە بەر چەقۆ... چەقۆ، لە بری کەڵبە! سەگ و مرۆڤ، لە هەندێ ڕووەوە لە یەک دەچن. بەڵام سەگ سەر لە خیانەت دەرناکات. جیاوازییە گەورەکەیان ئەوەیە.

لە دانیشتن ماندوو ببووم بەڵام نەمدەزانی چۆن هەستم. نەمدەزانی ئەگەر هەستم سەگەکان کاردانەوەیان چۆن دەبێ! باپیرە سەگناسەکەم ئەو تەگبیرەی بۆ نەکردبووم. لە بری ئەوەی هەستم، شانم دادایەوە و پشتم لە دیوارەکە قایم کرد. هەوڵم دەدا تەماشای سەگەکان نەکەم، بەڵام بەردەوام قسەم دەکرد. دڵنیا بووم، ئەگەر بەردەوام قسە بکەم، ئاشنایەتی لەگەڵ دەنگمدا پەیدا دەکەن. هەرچۆنێ بوو، لە مەترسییە گەورەکە دەرچووبووم و تا ڕادەیەک دڵم خۆش بوو. بەر لەوەی تووشی سەگەکان بم، دڵم زۆر تەنگ بوو. بیرم لە حاڵی ئەو خەڵکە دەکردەوە کە بەر ئەنفال کەوتبوون. منداڵ و کچی جوان و کوڕی قۆز و پیرەژن و پیرەپیاو، هەموو چووبوون بە گەرووی ئەنفالدا. بیرم لە سەرگەردانی خۆم دەکردەوە. زۆرم بیر لە چارەنووسی خۆم نەدەکردەوە. گرنگ ئەوە بوو ئەو ساتەی تێیدا دەژیام، مەترسیم لە سەر نەبێ. بەڵام لە کاتی هەڵمەتی سەگەکاندا، هەموو خەمم گۆڕان و بوون بە ترس، کە ترسیش نەما، ئیتر دڵم خۆش بوو و دەشمزانی ئەو دڵخۆشییەم زۆر ناخایەنێ. ماووم. نەخوراووم. ئەها ئەوەتام پاڵم داوەتەوە! ئەوەتا بە زندوویی لە مەجلیسی دیوانی سەگەکاندا، وەک ئاغای سەگان، بەرەو ڕووی هەموویان دانیشتووم و چاویان لە زار و ڕەفتاری منە. کار وا بڕوات، من دەبم بە فەرماندەی ئەوان و سەگە چاوڕەشە گەللەزلەکەش دەکەم بە جێگری خۆم. چۆنە خیتابیان بۆ بدەم... ئەی سەگە دڕە وەفادارەکان...

هەناسەیەکی ئاسوودەییم هەڵکێشا. نەختێ تەماشای ئەملاوئەولای خۆمم کرد. لەبەر خۆمەوە، بایی ئەوەی سەگەکان گوێیان لێم بێ، گوتم: "تۆ بڵێی ئەم گوندە نانی تێدا نەبێ! ئەی پێخەف؟ ئەگەر ئێوە ڕێم نەدەن بڕۆم، ئەمشەو چۆنی بگوزەرێنین، ها؟! خۆ منیش وەک  ئێوە برسیمە و شەویش وەک ئێوە سەرمام دەبێ. تەگبیرمان چییە؟" خۆزگە وەڵامێکیان دەدامەوە. وەڵام نادەنەوە. گەورەیی سەگ لەوەدایە هەزاران ساڵە لەگەڵ مرۆڤدا دەژی و نەبوو بە مرۆڤ. مرۆ فێرە وەڕین بوو و بیەوێ دەشڵوورێنێ، بەڵام سەگ یەک وشە فێر نەبوو. ئەگەر سەگ لێویشی هەبا، ڕەنگە فێرە قسە نەبا. سەگ بە هۆی بێلێوییەوە، فیکەش لێنادا... باپیرم دەیگوت: "فیکە بە برای بێلێو مەکە!" سەگ برای بێلێوی مرۆڤە!

تا ڕادەیەک ترسم شکابوو و جاروبار تەماشای گەماڵە سەرزلەکەم دەکرد. چی دی نەیدەمڕاندەوە. تەنانەت دەمیشی دابچڕی و باوێشکێکی دا و زمانی کەوانەیەکی نیوەبازنەیی پێکهێنا. دەمی هێند گەورە بوو، جێی سەرمی تێدا دەبووەوە. ئیتر تەواو دڵنیا بووم. نا، ئەم سەگانە زەرەریان بۆم نابێ.

وەک ئەوەی فیلمی بەرەواژ بم و بە پێی پلان لە کۆتاییەوە بۆ سەرەتا لێبدرێمەوە، ڕاستبوومەوە و چوارمشقی دانیشتم. ئەوجا کەوتمە سەر چنچکان. پشتم بە دیوارەکەدا خشاند. بە کاوەخۆ پشتم پێیدا خشاند. وردە وردە ئەژنۆم ڕاست دەکردنەوە تا قیت بەرانبەر سەگەکان ڕاوەستام. لە ماوەی بەسەرچوونی فیلمە بەرەواژەکەدا، بەردەوام قسەم دەکرد. گوێم لە سێ مڕەمڕ بوو بەڵام ترسناک نەبوون و چ کەڵبەم پیشان نەدرا. گورج دانیشتمەوە. دیسان هەستامەوە. هیچ مڕەمڕ نەبوو. بە دەنگی بەرز پێکەنیم. هەندێ لە سەگەکان لمۆزیان خستبووە سەر دەستیان. سەرزلەکە، لە سەر زگ کەوتبوو و سەری قیت ڕاگرتبوو بەڵام جاروبار چاوی دەنووقاند. بە هۆی ئەو خاڵە ڕەشەی دەوری چاوی چەپیەوە، لە بەر چاوم بە مۆشی دایان دەچوو... خۆزگە هەزار (مۆشی)مان دەبوو! ئەم (مۆشی)یە مەملەکەتی خۆی جێ ناهێڵێ و مۆشییەکەی تر سەرباز و خەڵکەکەی خۆی جێنەدەهێشت.

بەرەو لای چەپ هەنگاوێکم نا و بە باوەڕبەخۆبوونەوە گوتم: "کوچ کوچ کوچ... وەرن دەی! کوچ کوچ کوچ جەرگەکانم وەرن دەی!".  ئاوڕم دایەوە. هەموو سەگەکان تەماشایان دەکردم، بەڵام دوودڵ بوون. تەماشایان دەکرم و ڕاست نەدەبوونەوە. دیسان بانگم کردن. چ نەبزوان، بەڵام یەک دوو مڕەمڕەیان کرد. لە چاویان بزر بووم. نەختێ ترسام دیسان بێنەوە سەرم. لە ترسان، لە شوێنە نادیارەکەمەوە بانگم کردن... بە دەنگی بەرز بانگم کردن. دەتگوت لێیان بێمنەتم و ئەوان کاریان بە منە. بانگم کرد: کوچ کوچ کوچ!..." کە ئاوڕی دواوەم دایەوە، سەگە چاوڕەشە سەرزلەکەم بە دواوە بوو. نەخێر، یەک یەک و دوو دوو، ئەوانی تریش هاتن. گەیشتنە نزیکم و کەوتنە کلکەلەقێ.

لای شانی چەپمەوە، دیواری حەوشەی ماڵێک ڕووخابوو و دەرگا چینکۆکەش تێکشکابوو و کەوتبووە بن خشتەکانەوە. بە سەر خشتەکاندا چوومە دیوی حەوشەوە. یەکێ لە سەگەکان، بە دوودڵییەوە مڕاندییەوە. بیرم بۆ ئەوە چوو کە ئەو سەگە نانی ئەو ماڵەی خواردبێ... یا سەگی ئەو ماڵە بێ. بەڵام هەڕەشەکەی بە ساردییەوە بوو. منیش کوچ کوچم لێ کردنەوە. سەگەکان، یەک یەک و دوو دوو بە دوامدا هاتن. سەگە سەر زلەکە، کە لە خەیاڵی خۆمدا بە سەگێکی خانەدانم دەزانی، پێشم کەوت و کەوتە هەڵکۆڵینی بنی هەندێ خشت. گوتم: "دە وا بڵێ ماڵوێران! ئێرە نانی لێیە! لێرە بژێو هەیە، بژێو!". ئەوەم گوت و دەستم بە سەری سەگەکەدا هێنا. هیچ کاردانەوەی نەبوو. لەولاترەوە، دیرەگێک، سەرێکی بە بان دیوارەکەوە بوو و سەرەکەی تری، لە بن خۆڵ و بەردەوە، لە سەر زەوی بوو. هەوڵم دا لای بەرم. جێی سەرم لە نێوان دیوارەکە و دیرەگەکەدا کردەوە و ڕوانیمە ژوورەوە: هەشت نۆ دیرەگی تر سەریان لە زەوی بوو. تاخمی چایە و نان و سینی و سەرین و لباد... هەر یەکە و چمکێکی یا نەختێکی دیار بوو. سینییەکە پڕ بوو لە خۆڵ و خاشاک. هەرچۆنێ بوو، خۆڵ و خاشاکی سەر دیرەگەکەم بە ئاسانی لادا و خۆم پێدا کرد. نان بەشی هەموومانی دەکرد. کە دەستم بۆ نانەکە برد، چوار پێنج مشک، هەر یەکە و بە لایەکدا دەرپەڕی. لە کەلەبەرەکەوە، نانم بۆ سەگەکان دەهاویشتە دەرەوە. نانەکان ڕەق بوون و زۆری ورد ببوو. سەگەکان نانەکانیان بە خرمەخرم دەخوارد. منیش کەوتمە خرمەخرمی نانخوارد. بەرماوەی مشکەکانمان دەخوارد... نا، من و سەگەکان پاشماوەی ئەنفالمان دەخوارد. من و سەگەکان، نانی ماڵێکمان دەخوارد بە گەرووی ئەنفالدا چووبوون. جێپەنجەی کەیبانۆی ماڵەکە بە هەندێ لە نانەکانەوە دیار بوون. جێپەنجەکان نەختێ زیاتر برژابوون. هەندێ نانم لەگەڵ خۆمدا دەرکردە دەرەوە و چوومە لای سەگەکان. هەر جارە و کەرتێکم دەدایە یەکێکیان و خۆشم بەردەوام دەمخوارد. سەگ نانی بدەیتێ لە بیرت ناکا. وەک مرۆڤ نییە کە چاکەت لەگەڵیدا کرد، پێتەوە بدا. نانم دەخوارد و بیرم لە پەنجەی کەیبانۆکە دەکردەوە: پەنجەی درێژ و باریک و بەخەنە... کچێکی شەرمنی باریکەلە و کەڵەگەت. چاوێکی لە تەنوورەکەیە و چاوێکی لە دەرگای حەوشەیە! ڕوخساری لە بەر هەڵاوی ئاگری تەنوورەکە، سوور هەڵگەڕاوە.

ترس نەما. برسێتی نەما. پشوویەکی باشم دا. خۆر، وردە وردە بەرەو ئاوابوون دادەکشا. هەستم بە ماندوێتی دەکرد و کە ترسم نەما، خەریک بوو خەو دامگرێ. نەختێ سووڕامەوە، شوێنێکم بەر چاو نەکەوت لەو خانووەی نانەکەیانم خوارد، بۆ حەسانەوە گونجاو تر بێ. خۆم پێدا کرد. هەرچۆنێ بێ جێیەکم بۆ خۆم کردەوە. جێیەکی پاشایانە. ڕایەخ و سەرین و جاجم. لێی ڕاکشام. زۆری نەبرد، یەکێ لە سەگەکان خۆی پێداکرد. نەخێر یەکێکی تر و یەکێ کی تر. هەموویان لە دەورم گرد بوونەوە. پێ دەچوو من تاکە پشت و پەنایان بم. منیش بە بێترس ڕاکشام.. یەکێ لە سەگەکان، سەری خستە سەر ڕانم. زۆری نەبرد، یەکێکی تریان سەری خستە سەر زگم. لە ئەنجامدا، دەوروبەرم بە سەگ تەندرا. ئەو سەگانەی دەیانویست لەتوپەتم بکەن، گەرمیان دەکردمەوە. بێباکانە دەستم بە سەریاندا دەهێنا و دەمدواندن. دەتگوت من تاکە بەشەری دنیام و لە من بەولاوە کەسیان دەست ناکەوێ بیکەن بە سەرکردەی خۆیان. نازانم کەی و چۆن خەوم لێ کەوت، بەڵام خەوێکی خۆش لەگەڵ سەگەکاندا، تا بەرەبەیان خەوتم.

*  *  *

لە گەڕانەوەدا، ڕێگام هەر بەو گوندەدا دەهاتەوە کە ببوو بە مەملەکەتی سەگ. ئەو ڕێیەی لە خوار دێیەکەشەوە دەهاتە گوندەکەوە، هەر وەکو ڕێیەکەی سەرەوە بە پێچ بوو، بەڵام بە سەر جۆگە ئاوێکدا و بە ناو هەندێ شۆڕەبیدا تێدەپەڕی و بە دەوری گردۆلگەیەکدا، بەرەو سەرەوە لار دەبووەوە. هێشتا زۆرم مابوو بگەم، گوێم لە حەپەی سەگەکان بوو. نەختێ ترس دایگرتم بەڵام دڵنیاییم زیاتر بوو. بە گورجی بەرەو پێشەوە هەنگاوم دەنا و بە سەر بەردەبازێکی گەورەدا، کە لە ناوەڕاستی جۆگەکە داندرابوو، بازم دا. سەگەکان بەرەو ڕووم دەهاتن بەڵام زۆر بەکاوەخۆ بوون. جاروبارێ دەحەپین و یەک دوو جاریش مڕاندیانەوە. ئیدی بە کلکلەقاندن ڕووی دۆستایەتییان دەردەخست. سەگ بە کلکیشی دەریدەخا دۆستتە یا دوژمن.

سەرنجم دا، سەگەکان لمۆزیان خوێناوی بوو. بەرەو لایان چووم و ئەوانیش کەوتنە کلکەلەقێ. هیچ نەوەڕین. دەڵێکیان هات و نەختێ خۆی لێم هەڵسوو. سەرم لەو خوێنە سوڕمابوو... وای بۆ دەچووم کەرێکی بەرەڵا یا مانگایەکیان کوشتبێ. ئەوە هەنگاوی یەکەمیان بوو بەرەو دڕندایەتی. بە دەم ڕێیەکەوە، لەگەڵمدا بەرەو ناو دێیە ڕووخاوەکە، بە پێچەکەدا سەرکەوتن. هێشتا نەگەیشتبوومە یەکەم خانووی ڕووخاوی خوار دێیەکە، زەلامێکی زگهەڵدڕاووم بینی، هەر لە دەم ڕێیەکە پاڵ کەوتبوو و دوو سەگیش سەریان تێ ژەنیبوو. وەک ئەوەی لە بیرم چووبێ ئەو سەگانە بوونەتە دڕندە، دەستم دایە بەردێک و بۆ دوو سەگەکەم هاویشت و بۆیان چووم. ئەوانیش زەلامەکەیان بەجێ هێشت و دوور کەوتنەوە. ڕێخەڵۆک و ناوزگی پیاوەکە هێشتا هەڵاوی لێ هەڵدەستا و هەندێکی هەڵڕژابووە ناوگەڵیەوە. پیاوێک بوو، تەمەنی لە دەوروبەری شەست ساڵیدا دەبوو... کەمێ زیاتر یا کەمتر.

لاملی هەڵبڕابوو و لە هەندێ شوێنی باسکی، ئێسکە سپییەکەی بە دەرەوە بوو. ویستم تەرمەکە دوور بخەمەوە. بەڵام لە هەرکوێی ڕادەمام دەتگوت مینێکە و هەر دەستم پێی بگا دەتەقێتەوە. تەماشای هەردوو دەستی خۆمم کرد: ئەم دوو دەستە، نە خاکەنازن نە قازمە و نە دەمی شۆڤڵ. چۆن گۆڕێکی بۆ هەڵکەنم؟ لە ناخی بێئاگاییەوە بڕیارم دا وازی لێ بێنم. سەگەکان ئەو زەلامەیان ڕووت کردبۆوە. ئەوەی بە بەریەوە مابوو پزووی شەرواڵەکەی بوو بە دەوری کەمەریەوە... سەرم لێ شێوا بوو... لە بەر خۆمەوە دەمگوت: ئەمە لە زمانی سەگی نەزانیوە! لە ترساندا چاوی زەق بوونەتەوە و سەگەکانیش بە هەڕەشەیان زانیوە. هاواری کردووە و ئەمانیش بە وەڕین تێگەیشتوون. ئەمە، نە خۆی سەگناس بووە، نە باپیرێکی سەگناسی هەبووە!

من بە دیار تەرمەکەوە سەرسام وەستابووم، سەگەکان کەوتنە نووزە نووز و هەموویان گوێقوڵاغ بوونەوە. دەمزانی سەگ گوێی سووکە و دەنگەکان لێک جیادەکاتەوە... دەنگێ دڵیان خۆش بکا، وەڕینێکی کورت دەوەڕن و کلک بادەدەن. دەنگێکیش مەترسی تێدا بێ، وایان لێ دەکا بقروسکێنن و نەختێ بە دەوری خۆیاندا بخولێنەوە، ئەوجا ڕێی دەربازبوون بگرنە بەر. ئەمانە دەیانقروسکاند. کتوپڕ، بەرەو ناو شیوەکە تێیانتەقاند. منیش، بێ ئەوەی هیچم بیستبێ، بەرەو ناو دێیەکە بە پەلە ڕۆیشتم و خۆم کرد بە یەکەم خانووی ڕووخاودا. نەختێ چاوم گێڕا. شتێکی وەک کولانە، یا کوندەڵانم بەرچاو کەوت کە لادیوارێکی بە سەردا ڕووخابوو. خۆم پێیدا کرد. کولانەی مریشک نەبوو... کولانەی سەگیش نەبوو. کولانەی مریشک، مەگەر بە یەک ساڵ دەنا بۆنی نابڕێ. بۆنی تایبەتی مریشک بەری نادا. من بیرم لەو جێیە دەکردەوە، گوڕەگوڕێک پەیدابوو... گوڕەگوڕەکە، تا دەهات ئاشکراتر دەبیسترا... کۆپتەر بوو و پێدەچوو گوندە ڕووخاوەکان بەسەر بکاتەوە. ڕەنگە بۆ ڕاوەمامر هاتبێ، ئەگەرچی سەگ مامریان نەهێشتبوو... لەو ماوەیەدا، سەگ ببوونەوە بە گۆشتخۆر و گەڕابوونەوە سەر خەسڵەتی دڕندەیی... ببوونەوە بە گورگی مەترسیدار. جاران، سەگ بە لەتەنانێک دادەکەوت. هەندێ ماڵی مەڕدار سەپکیان بۆ سەگەکانیان دەکرد. سەپک، هەر بە سەموونی سەربازی دەچوو... سەگ وایان لێ هاتبوو، دوور نەبوو تەڕەش بخۆن. نان و برنجی بەرماوە و تەماتەوبامیەشیان دەخوارد. ئێستا سەگی ئەو گوندە چۆڵانە ببوونەوە بە گۆشتخۆر... گۆشتی کاڵ. ئەو سەگانە، تامی گۆشتی کاڵ و خوێنی گەرمیان کردبوو و ئاسان نەبوو دەستبەرداری بن. چۆن دەبنەوە بە سەگەکانی جاران؟! چۆن جارێکی تر بە سەپک و بەرماوەی خاوەنیان دادەکەون؟! بۆنی خوێنی گەرم و گۆشتی کاڵ، غەریزەی هازاران ساڵی پێشتری لێ زندوو کردبوونەوە.

کۆپتەرەکە نزیک بووەوە. نەخێر، هاتە سەر گوندەکە، بەڵام لە منەوە دیار نەبوو. بە بیرمدا هات: نامبینن، بەڵام نەکا سەگیان بۆ دۆزینەوەی بەشەر هێنابێ و بێتە بەر کونەکە و ئاشکرام بکا. سەگ چ مەتەڵێکە! هەستم دەکرد، کۆپتەرەکە بە بان سەرمەوەیە، بەڵام جووڵەم لە خۆم بڕیبوو. ماوەی سیی چرکە دەبوو بە دیارمەوە بوو، بەڵام هەر چرکەیەکم لێ ببوو بە ساڵێک. سیی ساڵ بە دیار سەرمەوە بوو... دەنگێکی ناخۆش و بایەکی بەهێز و ترسێکی کوشندە! ئەمە ڕاوە بەشەرە... نا، ڕاوی منیان دەکرد. دوور نەبوو بمگرن و بمبەنە ئاسمان و لەوێوە تووڕم بدەنە خوارەوە. کە مرۆ بوو بە نێچیر ئیتر قەڵەمی دەستوپێی دەشکێ. لە بنی بنەوە خۆم تەقەت کردبوو و ناوی خوام دەهێنا و دەترسام ئەوانیش بۆ دۆزینەوەم ناوی خوا بێنن. نەمدەزانی لە ئەنجامدا خوا لەگەڵ مندا دەبێ یا ئەوان؟ گڕەگڕی باڵەکانی و هاژە و وژەی بایەکە و تەپوتۆز نەدەبڕانەوە. ناو کولانەکەش، کە پێم وابێ کۆنەکوندەڵان بوو، بۆنی خۆڵ و تۆزی پێ دەگەیشت. نازانم چی لەو گوندەدا مابوو وێرانی بکەن. ئەوەی مابوو ئەو کولانەیە و هەندێ لادیوار بوو و کولانەکەش کەوتبووە بن خشت و خۆڵەوە و لێیانەوە دیار نەبوو. هیچی تر بە پێوە نەمابوو. ئای چەندم پێ خۆش بوو بێمنەت لە کونەکە بچمە دەرێ و پێیان بڵێم: خۆتان ماندوو مەکەن، هیچ نەماوە وێرانی بکەن! پێم خۆش بوو پێیان بڵێم: تەماشای ئەو زەلامە زگدڕاوە بکەن، ئیتر دەزانن کەس لەم گوندە ناحەوێتەوە!

بەڵام ئەوانە هی ئەوە نەبوون ڕێنمایی بکرێن... خۆیان بە هەق و ڕاست و عاقڵ و زانا و لێهاتوو دەزانی و خۆیان لە سەرووی بەشەرەوە دەدیت و هەڵبژاردەی خوا بوون. کەڵکیان نەبوو. هەر ئەم دارودەستەیە، سەرۆکی زانکۆیەکیان بەند کردبوو و ئەشکەنجەیان دەدا. وەک وڵاغ خستبوویانە سەر چوارپەل و بۆینباغەکەیان بۆ کردبوو بە ڕێشمە و سواری پشتی دەبوون و هەتەهەتەیان لێی دەکرد. لە ماوەی دوو سێ مانگدا، شێتیان کرد، ئەوجا کوشتیان... دەیانویست ئاوها جەماوەرێک دروست بکەن جوولەکە بهاوێتە زەریاوە و فەلەستینێکی وەک خۆیان پێکبێنن، فەلەستینێک بەشەر تیایدا لە سەر چوارپەل بڕوا. خۆ هەموو کەس لە بواری زانستدا هەڵناکەوێ ببێ بە سەرۆکی زانکۆ، بەڵام هەموو ناکەسێک بۆی هەیە ببێ بە پیاوکوژ و بە کۆپتەرەوە ڕاوی مرۆ بکا. ئەمانە، ئەم فەلسەفەیەیان تفاندۆتە ناو دەمی بەرهەڵستکارانی خۆشیانەوە. بەرهەڵستکارەکانیشیان وەک ئەوانیان لێ هاتووە و بەهای بەرزیان گوللەیە. گرنگ ئەوەیە گوللەکانیان گۆشتی مرۆ بسمێ و چزە لە هەناوی هەستێنێ... وەک کەڵبەی سەگەکان، لە گۆشت و خوێن بچەقێ...

گڕەگڕ هەر نەدەبڕایەوە. دەتوانین یەک سەعات بە سەر شەست دەقیقەدا دابەش بکەین. دەتوانین یەک دەقیقە بە سەر شەست چرکەدا دابەش بکەین. دەتوانین چرکەش بە سەر شەست شتی تردا دابەش بکەین و ئەو شتەش بە سەر شەست شتی تری لەخۆی بچووکتردا دابەش بکەین، تا کات بێکۆتایی بێ و منیش لەو کونە دەرنەچم و چاوەڕوانی مەرگی خۆم بم. ئەو چرکانە بۆ وا درێژ دەبوونەوە؟! ئەم ڕۆحەی من بۆچی جەستەی جێنەدەهێشتم؟. ئەو سەگانە، بۆ وەک ئەو کابرا پزوولەبەرە زگدڕاوەیان لێ نەکردم؟ من باجی مانەوەم دەدا و باجەکەش زۆر گران بوو، زۆر. ئاخر ترسی مەرگ زۆر لە مەرگ ناخۆشترە!

لە ناو گوڕەگوڕ و وژەی بادا گوێم لە دەنگی بنیادەم دەبوو بەڵام نەمزانی چی دەگوت. نەمزانی بە چ زمانێک دەدوا. ئەو دەنگە بکوژی من بوو و لە مڕەمڕەی سەگەکان ترسناکتر بوو. ئەو فەرمانی مۆرکراوی کوشتنی منی پێ بوو، ئیتر هەرکێ دەبێ با ببێ! خۆ سەگەکانیش وەکو ئەو فەرمانی کوشتنی منیان پێ بوو بەڵام ئەوان بوون بە هاوڕێم... سەگ کەسایەتی خۆی هەیە و دەزانێ لەگەڵ کێدا ڕووبەڕووە، بەڵام ئەمانە نازانن.

لە ئەنجامدا کۆپتەرەکە دوور کەوتەوە. کتوپڕ، وەها دەنگی بڕا، دەتگوت کوژاوەتەوە. نا، من وام هەست دەکرد کتوپڕ بوو. کە دەوروبەرم کپ بوو، گوێم هەڵخست... دەترسام چەکداری دابەزاندبێ. من هەر لە کونەکە مامەوە. ماوەیەکی زۆر مامەوە و چینێ عارەقەم دەردابوو. ڕەنگە جواناوی مەرگ بووبێ نەک عارەقە. دنیا ئەوەندە کپ و خامۆش بوو، گوێم لە خوێنبەرەکانی ناو سەرم دەبوو.. وژژژ... وژژژ... وژژژ....

کتوپڕ گوێم لە حەپەی سەگ بوو. ئیتر هەستم بە ئاوەدانی کرد. گیانلەبەری ترم لەگەڵدابوون... ئەو گیاندارانە، کاتی خۆی بە سەپک دەژیان کەچی ئێستا بوونەتەوە بە گۆشتخۆر. گەماڵە سەرزلەکە، هاتە بەر کونەکە. هەر دەتگوت پێم دەڵێ: وەرە دەرەوە ڕۆیشتن! مڕەمڕەکەی وای دەگەیاند. نووکی لمۆزە ڕەشەکەی دەسووڕاند. دەتگوت تێمدەگەیەنێ کە بە بۆن شوێنەکەمی دۆزیوەتەوە. من کە دەرنەچووم، ئەویش سەرە زلەکەی و دەمولەوسە خوێناویەکەی لە سەر دەستی دانا و بەرانبەر کونەکە وەرکەوت. دە تۆ سەیری ئەو سەگە! هەر ئەمڕۆ زەلامێکی لەتوپەت کردووە و ویژدانیشی ئازاری نادا! هەر دەڵێی هیچ نەقەوماوە!! تۆ بڵێی بەشەری مرۆکوژیش وا نەبێ؟!

دوای ئەوەی دڵنیابووم کەس لەو ناوە نەماوە و ئەگەر هەبوایە ئەو سەگە نەدەهات، منیش بە زگەخشکێ، بەڵام پاشەوپاش هاتمە دەرێ و نەختێ خۆم تەکاند. چاوم لە چاوی سەگەکە بڕی و گوتم: "ها... سەلامەت بوون؟! ئا ئا سەلامەتن. خۆ تەقە نەکرا. ئەی پێم بڵێ بۆچی واتان لەو پیاوە کرد؟! جا هەر ئەوە مابوو ئەوەی لە دەستی ئەوان دەرباز دەبێ، ئێوە ورگی بدڕن! لە ئاسمان کۆپتەر و لە زەوی سەگ!".

ئەو سەگە مرۆخۆرانە، ببوون بە هۆی سوکنایی من. کۆپتەر بهاتبا، ئەوان زۆر لە پێش مندا هەستیان پێ دەکرد و ڕاستەوخۆ ئاگاداریان دەکردمەوە. لە ڕاستیدا، پاسەوانگەلێ بوون کە نەیاندەزانی خیانەت چییە. پارەی دنیا ڕەوشتی تێکنەدەدان. بەڵام هەر دەبوو جێیان بهێڵم و بڕۆم. بڕۆم بۆ ناو ئەو بەشەرانەی کە هەندێکیان بۆ دەربازبوونی خۆیان، نەک هەر هاوڕێی خۆیان، بەڵکو بابی خۆشیان بە دەستەوە دەدا. دەبوو بڕۆم بۆ ململانێی خیانەتکردن... نەیخۆم دەمخوا... نەیکوژم دەمکوژێ... نەیدەم بە دەستەوە، دەمدا بە دەستەوە... با بڕۆم... با بڕۆم بەرەو گڵاوبوون... من چۆن لە مەملکەتی سەگەکاندا، لەگەڵ (مۆشی)یەکی دڵسۆزدا هەڵدەکەم؟! من فێرم دەستخەڕۆ بکرێم..

دیداری تەلەڤزیۆنی لەگەڵ مامۆستا مەسعوود محەمەددا

ڕەوتی ژیان و بیرەوەری

(سیرە و ذکريات) بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنی سەردەمی بەعس بوو کە پێشکەشکارەکەی خانمێکی عارەب بوو بە ناوی (ابتسام عبداللە)وە. ئەو خانمە لەو بەرنامەیەی خۆیدا دیداری لەگەڵ کەسایەتییە عیراقییەکاندا ساز دەدا و لە یەکێ لە بەرنامەکانیدا، مامۆستا مەسعوود محەمەد مێوانی بوو و دیداری لەگەڵیدا ساز داوە. لە بەر گرنگی ناوەڕۆکەکەی، لە سەرەتاوە تا کۆتایی گوێم لێ گرت و ڕستە بە ڕستە نووسیمەوە و دوایی بە کاوەخۆ کردمە کوردی.

لە هەندێ جێدا دەنگەکان تێكەڵ دەبوون و لێتێگەیشتنیان یان مەحاڵ بوو یا زەحمەت بوو. لەو جێیانەدا هەندێ خاڵم داناوون.

من ئەم کارەم بۆ ئەوە کرد ئەو کوردانەی عارەبی نازانن لێی تێبگەن و بزانن لەو سەردەمەدا ئەو مامۆستا گەورەیەی کورد چی گوتووە. هیوادارم بەم کارەم سوودێکم گەیانبێ.

حەکیم کاکەوەیس

٢١/٦/٢٠١٣

یێڤلە – سوید

ئیبتیسام عەبدوڵا: مامۆستا مەسعوود محەمەد کەسایەتییەکی کوردی نیشتیمانپەروەرە و زۆر نووسینی هەیە، لەوانە: سێ بەشی کتێبێک لە بارەی حاجی قادری شاعیرەوەن و یەکێک لە سەر (نالی)یە و یەکێ لێکۆڵینەوەیە لە سەر زمانی کوردی، کتێبێک ناوێ (نهێنییەکانی زمانی کوردی)یە و مامۆستا مەسعوود سەرۆکی لیژنەیەک بووە، کە کتێبی ڕێزمانی کوردییان نووسیوە و نامیلکەیەکیشی وەک لێکۆڵینەوە لە سەر زمانی کوردی هەیە، جگە لە چەندین گوتار و کتێب بە زمانی کوردی و عارەبی. کتێبێکیشی بە ناوی مرۆڤ و دەوروبەرەوە هەیە و بەشی دووەمی ئامادەی چاپکردنە.

وەک گوتم، مامۆستا مەسعوود محەمەد کەسایەتییەکی نیشتیمانپەروەرە و لە بزووتنەوەی سیاسیدا بەشداری کردووە، بە تایبەتی پێش شۆڕشی ١٤ی تەممووز و هەروەها دواتریش. لە ژیانیدا، شانبەشانی کاری سیاسی، هێڵێکی هاوتەریبیشی هەڵبژاردووە کە کارکردن بووە لە بواری ئەدەب و نووسیندا.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: مامۆستامان، ڕەنگە دواتر نووسین بە سەر لایەنەکانی تردا زاڵ بووبێ...

مەسعوود محەمەد: لە ڕاستیدا، نووسین ئەو دەمە دەستی پێکرد کە توانیم خۆم بۆ نووسین تەرخان بکەم. واتە، دوای ئەوەی بووم بە ئەندام لە کۆڕی زانیاری کوردی. پێش ئەوە، نووسین بۆ من گران بوو. نووسین پێویستی بە کات هەیە، پێویستی بە بەردەوامی ڕوانین و بیرکردنەوە و پێداچوونەوەی سەرچاوە هەیە، لەوەش زیاتر پێویستی بە سەردانی دائیرەکان و چاپخانەکان هەیە بۆ ئیزنخوازی بۆ چاپکردنی نامیلکە و پێداچوونەوە و ڕاستکردنەوەیان، لە کاتێکدا کە لە کۆڕ بووم، من دەمنووسی و چاپخانە چاپی دەکرد و چ سانسۆرمان لە سەر نەبوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: چ ساڵێک؟

مەسعوود محەمەد: من ساڵی ٧١ چوومە کۆڕ. لەو کاتەدا ئەندامی کۆمکاری دامەزراندن بووم. ئەرکەکەم گوازرایەوە بۆ کۆڕ. دواتر پەیوەندیم بە کۆمکاری دامەزراندنەوە نەما و وەک ئەندامی کارا لە کۆڕ دامەزرام. ئەندامی کارا فەرمانبەرییە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: بەڵێ... ئێستا لە کۆڕی زانیاری کوردی دابڕاویت؟

مەسعوود محەمەد: لە ساڵی (١٩٧١)ەوە تا ناوەڕاستی ساڵی ٧٨ لە کۆڕ مامەوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: مامۆستامان، وەک سەرنجم دا، کتێبێکی تریشت بە ناوی (هاوسەنگکردنەوەی تەرازوویەکی سەنگەلا)وە هەیە، ئەوەم بیر چوو.

مەسعوود محەمەد: لە ڕاستیدا، هاوسەنگکردنەوە کتێبێکی بۆنەیی بوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: بە زمانی عارەبی؟

مەسعوود محەمەد: بە زمانی عارەبی... گوتارە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: لەو سەردەمە بوو کە لە کۆڕ بووم. گوتارەکانم، زۆربەیان سیاسین. ئەو کاتەی ئەندامی پەرلەمان بووم دەمنووسی و خیتابم دەدا. دوای ئەوەش کاتم بۆ هەڵکەوت گوتاری سیاسی و ئابووری بنووسم و تەنانەت چوار پێنج گوتار، یا زیاترم لە (غرفة بغداد)یش نووسی.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: بەڵام عارەبییەکەت زۆر زۆر باشە یا نایابە.

مەسعوود محەمەد: وەک دەڵێن، کەرەسەی خۆتانە و بۆ خۆتان دەگەڕێتەوە. من زمان بێخەتا دەکەم. زمان دەبێ مافی خۆی پێ بدرێ...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: مامۆستامان، ڕەنگە وەک دەگوترێ لە ماڵێکی زانست و مەعریفەدا گەورە بوویتە و ڕەنگە لە یەکەم پێگەیشتنتدا کاریگەری هەبووبێ لە سەر ئەوەی بووی بەم کەسە. بۆ نموونە ساڵی ١٩١٩ لە کۆیە هاتوویتەتە دنیاوە...

مەسعوود محەمەد: بۆ ئەوەی ورد بین، لە ڕاستیدا من لە هاوینەهەواری چنارۆک هاتوومەتە دنیاوە کە لە کۆیەوە بە سواری ئەسپ سەعات و چارەکێ ڕێگایە، کە بە هەیبەسوڵتاندا تێدەپەڕێ و کەوتۆتە بناری ڕۆژهەڵاتی کۆیەوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: باوکت کەسایەتییەکی ئاینی بوو...

مەسعوود محەمەد: باوکم کەسێکی هەمەلایەنەی بەرچاو فرەوان بوو. لە بوێریدا لە ئاستێکدا بوو باوەڕ ناکەم هیچ مرۆڤێکی پێ گەیشتبێ.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ناسراوە لە...

مەسعوود محەمەد: لە کوردستان ناسراوە. کە گوتت مەلای گەورە یەکسەر خەیاڵ بۆ لای باوکم دەچێ. دەریایەک بوو لە زانیاری و باوەڕی بە حەق هەبوو و لە حەقدا لە لۆمەی کەس سڵی نەدەکردەوە. ژیان و بیر و زانست و بوون، هەمووی لەلا هاوسەنگ بوو. لە ماڵەوە بوایە، لە مزگەوت بوایە، لە ناو خەڵک بوایە لە لای پاشا بوایە یا لە کۆبوونەوەی حکوومەت بوایە، یا لە کاتی وانەگوتنەوە بوایە، نەمدیوە لەو بوارانەدا بگۆڕێ. مرۆڤ بە عادەت بە پێی شوێنەکان دەگۆڕێ و بۆ هەر بۆنەیەک جلی ئەوێ دەپۆشێ.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: دەمانەوێ شتێ لە بارەی کۆیەی ئەو سەردەمەوە بزانین. یا تەنانەت بیرەوەریت لە بارەی باوکت و خێزانەکەتانەوە.

مەسعوود محەمەد: یەکەم، لە سەرەتاوە، ئەمەش شەڕێکە و تووشم بووە، مرۆ لە ڕەوتی ژیان و بیرەوەریدا ژیانی خۆی دەخاتە ڕوو بەڵام ڕەنگە ئەمە خەڵک وابەستە نەکا بەڵام وەک دەڵێن (خوێی چێشت) یا شەڕێک خۆ لێلادانی نییە...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: لەوێوە مێژووی عیراق دەخەیتە ڕوو...

مەسعوود محەمەد: بە هەرحاڵ ئەگەر شتێ بڵێم سوودی بۆ بینەر نەبێ دەمبەخشێ بەڵام لە توێی بابەتدا دەگوترێ. وەک گوتم من لە هاوینەهەواری چنارۆک هاتوومەتە دنیاوە و ئەو هاوینەهەوارە لە شیعری عاجی قادر و لە شیعری باوکمدا باسی کراوە. تەنانەت وا بزانم ئوتێلێک یا مێوانخانەیەک لە بەغداش بە ناوی چنارۆکەوە، لەم دواییانەدا هەیە... وەک من بزانم. من لەوێ لەدایک بوومە و ڕۆژی لە دایکبوونم دیاری نەکراوە بەڵام لە مانگی ئەیلوولی ١٩١٩ بووە. بەڵام دیارە من خەڵکی کۆیەم و خێزانەکەمان دوو سەدە دەبێ لە کۆیەن. خێزانەکەمان لە گوندی جەلییەوە گواستوویانەتەوە بۆ کۆیە. بوونمان لە گوندی جەلی نازناوی جەلیزادەی پێ بەخشیوین، چونکە باپیرە گەورەمان بە ناوی عەبدولڕەحمانی جەلیزادە ناوبراوە و زانای سەردەمی خۆی بووە و کوڕی زانایەکی تری وەک خۆی زانا بووە بە ناوی عەبدوڵای جەلی. ئێمە ئەو پاشناوەمان لەوانەوە بۆ ماوەتەوە. عەبدولڕەحمانی جەلی بوو کە لە دەوروبەری ١٢٠٠ی کۆچی بۆ کۆیە گواستیەوە، ئەوەش لە سەر داوای عەبدولڕەحمان پاشای بابان. عەبدلڕەحمان پاشا زاناکانی خۆشدەویست و پشتگیری لە زانست دەکرد و بەخۆشی زانا بوو. بە هەرحاڵ کەسایەتییەکی کورد بوو و پێویستە بە قووڵی لێی بکۆڵدرێتەوە. جا من خەڵکی کۆیەم و سەر بە جەلیزادەم و بوونمان لە ناوچەکەدا بۆ دەوروبەری ٤٥٠ ساڵ دەگەڕێتەوە. هەموو باوباپیرانم زانا بوون و تیایاندا زانای گەورە هەڵکەوتبوون و زانای سەردەمی خۆیان بوون. زنجیرەکە لە مندا کۆتایی هات و بچڕا و من دەستبەرداری ڕێبازەکە بووم. یەکەم گواستنەوەمان بۆ ناوچەکە لە سەردەمی شێخ ئیبراهیمی جەلی بووە. ڕەنگە لە جەزیرەی ئیبن عومەرەوە، ٤٥٠ ساڵ پێش ئێستا هاتبێتە باکووری عیراق و یەکەم جار لە پشدەر – قەڵادزێ، لە گوندێک کە پێی دەڵێن بێگڵاس نیشتەجێ بووە و هەتا ئێستاش خزمایەتی لە نێوان ئێمە و خەڵکی گوندەکە ماوە و نەپساوە. واتە کاتێ یەکتر دەبینین وەک خزم و هاوڕێ یەکتر دەبینین. چوار کوڕی لەوێ مانەوە و پێنجەمیش واتە پشتی پێنجەم بۆ ڕانیە گواستیەوە. گوندێک لە نێوان ڕانیە و کۆیە بە ناوی شیوەشانەوە هەیە، لەوێ نیشتەجێ بوو و هەتا ئێستاش پێی دەڵێن شیوەشانی مەلازادە. کەسەکە ناو نرا مەلا زادە و ئەشکەوتێک لە گوندەکە هەیە بەوەوە ناو نراوە و دەچووە ئەوێ ماوەی چەندین مانگ دەمایەوە و کەسی نەدەبینی. دەڵێن بە شیری بزنەکێوی ژیاوە. پیاوێکی زۆر دیندار بوو. کوڕە گەورەکەی کە ناوی عەبدوڵا جەلی یا عەبدوڵای جەلیزادە بوو، گواستیەوە بۆ گوندی جەلی و کوڕی دووەمی لە جەلی مایەوە تا عەبدولڕەحمان پاشا ناردیە کۆیە. جا ئێمە لە دەوروبەری چوار سەدە تا پێنج سەدەوە لەو ناوچەیەین و ڕێبازیشمان ئاینییە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: کەواتە خوێندنگەتان هەیە...

مەسعوود محەمەد: لە کۆیە هەمانە. کاتێ باپیرەگەورەم عەبدولڕەحمان جەلی چووە کۆیە مزگەوتێک و حوجرەیەکی هەبوو. هەتا ئێستاش ماوون. ئەوجا لە سەردەمی باپیرمدا کە ئەویش ناوی عەبدوڵای جەلی بوو و لە خوێندنی ئاینیدا هاوسنفی حاجی قادری کۆیی بوو. لەو سەردەمە، باوکی دایکی کە حاجی بابەکر ئاغای سەرۆکی حەوێزیانی کۆیە بوو، مزگەوتی گەورە دامەزرا کە هەتا ئێستاش ماوە. ساڵی ١٢٦٠ی کۆچی دەست بە دروستکردنی کرا و دوای دوو ساڵ تەواو بوو. دوای دروستبوونی ئەو مزگەوتە خێزانەکە بووە خاوەنی دوو مەدرەسە: مەدرەسەی حاجی مەلا ئەسعەد، چونکە ئەو مزگەوتە کە لە سەردەمی عەبدولڕەحمان جەلیدا دروست کرا، بە ناوی نەوەکەیەوە، حاجی مەلا ئەسعەدەوە ناو نرا. ئەو مەدرەسەیە و مەدرەسەی مزگەوتی گەورە. ئەو مەدرەسانە هەن بەڵام شێوازی خوێندن گۆڕا. منیش ئەو ڕێبازەم بەردا. باوکم ساڵی ١٩٤٣ لە تشرینی یەکەمدا کۆچی دوایی کرد. دوای ئەو شێخ نورەدینی مامم دەرسگوتنەوە و ئەرکە دینییەکانی تری گرتە ئەستۆ چونکە بە عادەت ئەوەی لە مزگەوتی گەورە بوایە لە کاروباری دینیدا دەبووە سەرچاوە... تەنانەت حکوومەتیش ڕاوێژی پێ دەکرد. ئیتر ئەو مایەوە و ئەو کاروبارانەی ڕادەپەڕاند و ئەرکی خێزانی و هەموو شتێکی بۆماوەیی ئەنجام دەدا تا ساڵی ١٩٥٢ کۆچی دوایی کرد. ساڵی ٥٢ کە من لە حقوق بووم بە زوڵمم زانی جێگەیەک بگرمەوە کە خۆم بۆی ئامادە نەکردبوو. ڕەنگە بە نەختێ خۆماندووکردن بمتوانیبا هەموو شتێ بەڕێوە ببەم بەڵام ڕابردووم هی ئەوە نەبوو ئەو ڕێبازە بگرمە بەر. جگە لەوەش، سەردەمی من سەردەمی باوکم و مامم و باپیرم و باپیرانی ترم نەبوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: منداڵیت لە کۆیە. بیرەوەری ئەو سەردەمەت ساڵانی ١٩٢٠ لە کۆیە!

مەسعوود محەمەد: وەک تارمایی خەون لە بیرمە. لە بیرمە ساڵی ١٩٢٢ کۆیە لە لایەن ئینگلیزەکانەوە بۆردومان کرا. منداڵ بووم... گاگۆڵکێم دەکرد. بەڵام دەنگی فڕۆکە و بۆردومان لە گوێمدا دەنگ دەداتەوە. ڕەنگە لە خەڵکم بیستبێ. بۆردومانەکە کرا و گواستمانەوە بۆ گوند و دوایی گەڕاینەوە. ئەوانەم لە بیر نین. یەکەم شت لە بارەی کۆیەوە لەبیرمە لە سەرەتای بیستەکانەوە لە جەنگی یەکەم هاتبووە دەرێ و ئەو برسێتییە تۆقێنەرەی ساڵی ١٩١٧ خەڵکی کۆیەی کوشت و تووشی بەڵایەکی زۆر گەورەی کرد. تەنانەت دەڵێن ئەوەندە کەسەی تێدا نەمابوو نوێژی جەماعەتی تێدا بکرێ، کە دەبێ چل کەس بن. لە بیرمە کۆیە سیمای وێرانەی گرتبوو. ئەو مەودایەی کە دەکەوتە نێوان ماڵی ئێمە و مزگەوتەکەوە، مزگەوتی حاجی مەلا ئەسعەد، کە ٢٠٠ یا ٢٥٠ مەتر دەبوو، هەمووی کەلاوە بوو. خانووی تێدا نەبوو. هەمووی کەلاوە بوو. لە تەنیشتیەوە هەمووی کەلاوە بوو. تەنیشت مزگەوتەکە کەلاوە بوو. خەڵکەکە ماندوو بوون بەڵام وەک تارمایی نەبێ لە بیرم نییە و ئیدی چۆن ژیان و چۆن خۆیان بەڕێوە بردووە، لە من داوا ناکرێ...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: لە کۆیەت خوێند؟

مەسعوود محەمەد: قوتابخانەی سەرەتایی لە کۆیە هەبوو. قوتابخانەی سەرەتاییش چیرۆکی خۆی هەیە چونکە لە سەر داوای باوکم، لە سەردەمی عوسمانییەکان و لە کاتی دەسەڵاتی سلێمان نەزیفی والیدا، لە کۆیە کرایەوە. تەنانەت ئەو بروسکەیەی لە والییەوە بۆ کۆیە هات دەقاودەق تیایدا نووسرابوو لە سەر شەرەفی فڵان... مەلا محەمەد ئەفەندی، بڕیارمان دا قوتابخانەیەک لە کۆیە بکەینەوە. ئەو قوتابخانەیە زۆر کەس و ڕۆشنبیری پێگەیاند و باوکم بە بەردەوامی سەرپەرشتی دەکرد. تەنانەت لە بیرمە دەوڵەمەندێکی کۆیە کوڕەکەی لە قوتابخانە دەرکردبوو و لە سەر دوکان داینابوو، کە باوکم دیتبووی، لە دوکانەکەوە بردبوویەوە بۆ قوتابخانە و دیارە باوکیشی چ قسەی نەکرد. زۆر لە وەجبەی یەکەمی ڕۆشنبیرانی سەردەمی نیشتیمانی بە منداڵی ڕۆحیی باوکم دادەندرێن. بەڕێوەبەرەکەم لە بیرە، عەبدولڕەحمان شەرەف، خوا لێی خۆش بێ. دوایی بوو بە قایمقام.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ژمارەی قوتابییەکان...

مەسعوود محەمەد: ژمارەی قوتابیەکان، وابزانم ئەو کاتەی من لە پۆلە ناوەنجییەکان بووم، دەوروبەری ٢٠٠ قوتابی بوو. من یەکەم قوتابی بووم، لە کوڕان، لە تەمەنی قوتابێتیدا چوومە قوتابخانە. کە چووم تەمەنم حەوت ساڵ بوو، لە کوڕان، چونکە باوکم ساڵێک پێش من خوشکە گەورەکەمی ناردبوو. ڕەنگە ئەو لە عیراقدا تاکە کەس بووبێ ئەو هەنگاوەی نابێ، چونکە پلەوپایەی زانستی مەودای ئەو هەنگاوە بوێرانەی دەدا کە کچەکەی بنێرێتە قوتابخانەی کوڕان.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ببوورە من پرسیاری قوتابخانەی کچانم نەکرد چونکە بە دڵنیاییەوە ئەو سەردەمە قوتابخانەی کچان نەبووە.

مەسعوود محەمەد: لە ڕاستیدا باوکم پشتگیری خوێندنی دەکرد و هیوای لە سەر پێگەیاندنی نەوەیەک هەڵچنیبوو، بە جۆرێ لە جۆرەکان ئازاد بن و لە توێکڵ و شێوازی چوونەوەناوخۆی بۆماوەیی هەزاران ساڵ دوور بکەونەوە... عادەت و ڕێوڕەسمی بۆگەنکردوو...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: باوکت هەر لە کۆیە دەمایەوە...

مەسعوود محەمەد: باوکم لە وەرزی هاوین نەبوایە کە دەچووینە هاوینەهەواری چنارۆک، قەت کۆیەی جێنەدەهێشت. جگە لەوە، هەر لە کۆیە بوو بەڵام...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ببوورە، وابزانم مەلیک فەیسەڵیشی دیبوو.

مەسعوود محەمەد: ئەو بوو بە ئەندامی کۆڕی دامەزراندن و هەموو کەسایەتییەکانی بەغدای دیت و لەگەڵ بەغدادا پەیوەندی کۆنمان هەیە. بۆ نموونە باپیرم، عەبدوڵا جەلیزادە ساڵی ١٢٩٤ سەردانی بەغدای کردووە و ئەو دەمە موفتی زەهاوی، باوکی جەمیل سدقی زەهاوی یەکەم زانای بەغدا و موفتی بەغدا بوو. چاوی بە سویدییەکان و پیاوماقوڵانی بەغدا کەوتبوو.

دیارە باوکم کۆڕ و قسە و ڕاگۆڕینەوەی لەگەڵ مەلیک فەیسەڵدا هەبوو. هەروەها لەگەڵ عەبدلموحسین سەعدوون و جەعفەر پاشای عەسکەری.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: با بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی خوێندنی دوای سەرەتایی. تۆ بۆ خوێندنی ناوەندی چوویتە هەولێر...

مەسعوود محەمەد: بەڵێ. لەو سەردەمەدا ناوەندی لە کۆیە نەبوو تا لە سەر خوێندن بەردەوام بم، بۆیە چوومە هەولێر بەڵام دوو ساڵ دوای ئەوەی سەرەتاییم تەواو کرد، چونکە تەمەنم بچووک بوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: واتە ساڵی ١٩٣٤

مەسعوود محەمەد: ساڵی ١٩٣٤ چوومە هەولێر و لەوێ چوومە ماڵی مەلا ئەفەندی کە هاوڕێی باوکم بوو و هەردوو بنەماڵە، ڕەنگە ماوەی چەند سەدەیەک بوو دۆستایەتییان هەبوو. من پێنج ساڵی خوێندنم لە ماڵی مەلا ئەفەندی مامەوە. هەر دەتگوت لە ماڵی خۆمم. کوڕەکانیشیان وەک برام بوون.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: دیارە ئەو دەمە هەولێر بچووک بووە...

مەسعوود محەمەد: هەولێر بچووک بوو بەڵام لە چاو کۆیەوە گەورە بوو. وەک لە هەندێ سەرچاوە باس دەکرێ، لەوانە (قاموس الاعلام الترکي) دانئشتوانی کۆیە لە ساڵی ١٨٩٨دا دە هەزار کەس بووە و ژمارەی دانیشتوانی هەولێریش شەش هەزار بووە. واتە لەو سەردەمەدا کۆیە لە هەولێر گەورەتر بووە. بەڵام کارەساتی گرانی و برسێتی وەک کۆیەی گرتەوە هەولێری نەگرتەوە. کۆیە لەو کۆڕەوەی لە کوردستانی ئێرانەوە بۆ کوردستانی عیراق کرا زەرەرمەند بوو چونکە نزیکترین شار بوو لە مەهاباد و سەردەشت و ئەو ناوچانەوە کە سوپای قەیسەر لە ١٩١٦ و ١٩١٧ هەتا بەرپابوونی شۆڕش داگیری کردبوون. ئەو هەزاران هەزار خەڵکە برسییە زەخیرەی خەڵکی ناوچەکەیان خوارد. ئەگەر ئەو کۆڕەوە نەبوایە بەختی کۆیەش وەک بەختی هەولێر یا موسڵ دەبوو. بەڵام ئەو کۆڕەوە چڕە... من پاشماوەیانم لە کۆیە دیتووە. دیارە هەولێر چەند قات لە کۆیە گەورەتر بوو. یەکەم شاری گەورەیە دوای کۆیە کە من دیبێتم. بەڵام بە گوێرەی هەولێری ئەمڕۆ، ڕەنگە یەک لە پانزەی نەبووبێ. ڕەنگە ئەو سەردەمە ژمارەی دانیشتوانی بیست هەزار کەس بووبێ، بەڵام ئەمڕۆ لە سێسەد هەزاری تێپەڕاندووە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئێستا فرەوانە. شارێکی گەورە و جوانە.

مەسعوود محەمەد: شارێکی گەورە و فرەوانە و بە شێوەیەکی سەیر گەشە دەکا، بە تایبەتی دوای ئەوەی بوو بە چەقی حوکمی زاتی و دەبێتە پایتەختی مانگەکانی هاوینی وڵاتیش.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئامادەییشت لە هەولێر تەواو کرد.

مەسعوود محەمەد: ئەو دەمەی من لە هەولێر بووم ئامادەیی تێدا کرایەوە. هەولێر تەنها ناوەندی تێدابوو. پێم وابێ لە سەردەمێکدا لە عیراق جگە لە چوار شار، ئامادەیی نەبوو: بەغدا و موسڵ و بەسرە و نەجەف. دوای نەجەف ئامادەیی لە کەرکووک هەبوو. دوای ئەوە ئامادەیی لە لیواکاندا کرایەوە. جا من ناوەندیم تەواو کرد، ئامادەیی کرایەوە و ئەوەشم لە هەولێر تەواو کرد. دوای ئەوە ساڵی ١٩٤١، دوای هەراکەی ڕەشید عالی هاتمە بەغدا و چوومە حقوق. بە ڕێکەوت لە ناو ئەو خوێندکارانەی هەولێردا کە بۆ خوێندنی حقوق هاتبوون، من باشترین دەرەجەم هەبوو. هەولێریش (أربیل) کە ناوەکەی بە هەمزە دەست پێ دەکا یەکەم شار بوو. لەبەر ئەوە من یەکەم کەس بووم ڕۆیشتم و یەکەم کەسیش بووم کە وەرگیرام. عەمیدەکەمان، خوا لێی خۆش بێ، مونیر قازی بوو. مامۆستایەکی ڕێزدار و پیرێکی بەسام و لە بواری خۆیدا باڵا بوو. خوێندنی حقووقم لە بەغدا، لە ساڵانی جەنگدا خوێند و جگە لە کێشەکانی ناوچەکە کە پەیوەندییان بە میرات و سەرپەرشتی موڵک و ئەو شتانەوە هەبوو، خوێندنیش کاتی دەویست. کە ساڵی چوارەمم تەواو کرد لە دەرچوون دڵنیا نەبووم، چونکە هەموو دەوامەکەم لە یەک مانگی تێنەپەڕاند. تەنانەت نەمتوانی هەندێ کتێب هەر بکەمەوە. مەلزەمە هەیە هەتا ئێستا ماوە و نەکراوەتەوە. چونکە مەودام نەبوو بخوێنم و بخوێنمەوە و بە سەرسوڕمانەوە دەرچووم بەڵام دەرچوونێک کە لە سنووردا بوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: واتە دوای ئەو ماوەیە تا جەنابت چوویتە کۆلیژ خوێندنی ئاساییت دەخوێند و خوێندنەوە لە منداڵییەوە لەگەڵتدا هات.

مەسعوود محەمەد: لە ماڵێکدا بووین ڕەنگە خوێندنەوە لە نان زیاتر بووبێ و کتێب لە جلوبەرگ زیاتر بووبێ. دیارە من هەر بۆم هەبوو گوێ بگرم و ببینم چ دەخوێندرێتەوە. دیارە کۆڕەکانی باوکم کۆڕی بەتاڵ نەبوون. لە ڕاستیدا مینبەر و ڕووناککەرەوە بوون. قسەکانی درەوشاوە و سەرنجڕاکێش و ڕوون و بەسوود بوون. چونکە جگە لە نوکتە هیچی نەدەگوت. چونکە حەزی لە نوکتە بوو. شتێکی نەدەگوت سوودی نەبوایە. یا شتێکی تازەی دەگوت کە کەس پێش ئەو نەیگوتبێ. لەبەر ئەوە سەیر نییە عەشقی نووسین بم و عەشقی خوێندنەوە بم لە بواری خوێندنەوەدا پێش هاوتەمەنەکانم کەوتبم.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: خوێندنەوەکانی ئەو سەردەمەت...

مەسعوود محەمەد: هەر شتێک کە بمتوانیبا بیخوێنمەوە دەمخوێندەوە. دیارە خوێندنەوەی کوردیم زیاتر بوو خوێندنمان بە زمانی کوردی بوو. تەنها وانەیەکی زمانی عارەبیمان هەبوو. بەڵام گوێم دەگرت عارەبی لە حزووری باوکمدا بەکار دەبرا و شتم بە عارەبی دەخوێندەوە. لەبەر ئەوە عارەبی وەک بۆ هاوڕێ قوتابییەکانم نائاشنا بوو، بۆ من نائاشنا نەبوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: لەو سەردەمەدا نەتدەنووسی یا هەوڵت نەدەدا بنووسیت.

مەسعوود محەمەد: نا من سەرەتای تەمەنم نووسەر نەبووم بەڵام سەرەتایەکی شاعیرانەم تێدا هەبوو و هەندێ شیعرم بە کوردی نووسیوە و کاتی خۆی بە دڵم بوون. ڕەنگە ئێستاش بە دڵم بن.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: شتێکیت لە بیر ماوە.

مەسعوود محەمەد: لە بیرم ماوە، بەڵام پێویست نییە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: لە بیرت...

مەسعوود محەمەد: هەندێکیم لە بیرە بەڵام ئەو کەرەسەیە نین بخرێنە بەر چاو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: تۆ بڵێی شانازییان پێوە نەکەیت...

مەسعوود محەمەد: لە ڕاستیدا بەرانبەریان بێلایەنم. واتە نە شانازی نە ڕق. هەوڵی هەرزەکار. بەرهەمی نالی و حاجی قادر و باوکی و ئەدیبان و شاعیرانی تری کورد و عارەب دەخوێنێتەوە و بۆچوونێکی لە لا پەیدا دەبێ و دەتوانێ دایڕێژێ و بە شێوەیەک دایدەڕێژێ. ئەوە هەموو شتەکەیە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: وەک باست کرد حاجی قادر و نالی سەرنجیان ڕاکێشابووی. ئەدی شاعیرە عارەبەکان؟

مەسعوود محەمەد: لە ڕاستیدا دوای سەردەمی جاهیلی، لە شیعری عارەبیدا یەکەم کەس کە سەرنج ڕادەکشێ و خوێنەری بەزەوق یا کەسانێک کە لە واتا دەگەن سەرسام دەکا. موتەنەبییە. موتەنەبی زەبەلاحی زەبەلاحەکانە. بە باوەڕی من موتەنەبی لە شیعردا و عەقادی ئەم سەردەمە لە پەخشاندا، هەردووکیان لە جێیەکەوە دەستیان پێ کردووە کە خەڵکی تر لێبوونەتەوە. بازدانی موتەنەبی و بازدانی عەقاد لەو شوێنەوەیە کە خەڵکی تر کۆتاییان هات... لێبوونەوە. ئەوە سنووریانە. بۆ نموونە کاتێ موتەنەبی پێش هەزار ساڵێک دەڵێ:

زەلیل زەلالەتی پێ ئاسانە    برین ئازاری بۆ مردار نییە

ئەگەر کۆمەڵێ زانای دەروونناس چەندین ساڵ بیری لێ بکەنەوە ناتوانن ئەو هەموو ڕاستییانە لە قاڵبێکی ئاوها جوان و بێوێنە و لە هەمان کاتدا جوان داڕێژراودا کۆ بکەنەوە... واتە وشەی کەم ڕاستییەکی زەبەلاح لە خۆ دەگرن. بۆ نموونە کاتێ دەڵێ:

وەستاویت و گومان لە مەرگی وەستاو نییە    دەڵێی لە پێڵۆی مەرگدایت و مەرگ خەوتووە

من دەمەوێ یەکێ هەبێ بگاتە ئاستی ئەو دەربڕینە... شتێکە بەراورد ناکرێ... لەگەڵ شتی تردا بەراورد ناکرێ. لە موتەنەبی بێرە خوارەوە و بچۆ بۆ لای ئەحمەد شەوقی. ئەحمەد شەوقی زەبەلاحی زەبەلاحەکانی ئەم سەردەمەیە. شاعیری باشی داهێنەری تر هەن زۆریانم خۆش دەوێ بەڵام شەوقی شتێکە و ئەوانی تر شتێکی ترن.

عەقاد، لەم ڕۆژگارەدا کەسی وەک ئەو پەیدا نەبووە. من دەڵێم زۆر بواری فکری فەتح کردووە. هەست بە شتەکان دەکا و داڕشتنێک دایاندەڕێژێ... ئەو داڕشتنە کەرەسەیەکە لەوانە نییە لە کتێب دەیانخوێنینەوە یا دەیانبیستین.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: مامۆستا ئەگەر ڕێ هەبێ دەمەوێ بپرسم کام شاعیرت بەلاوە پەسەندە؟

مەسعوود محەمەد: دەتوانم بە چەند شێوەیەک وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە. بەڵام بە کورتی دەڵێم، (نالی)ی شاعیر لای هەموو کوردێک خۆشەویستە. لای پێشکەوتنخواز و لای کۆنەپەرست و لای گەنج و لای پیر... لە پێشرەوایەتی و تاقانەییدا شایەدی بۆ دراوە و لە بواری ئەودا سۆز دەستەباڵایە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: با لەو سەردەمە دوور بکەوینەوە و بچین بۆ سەردەمی دوای تەواوکردنی خوێندنی کۆلێژی حقوق. وەک زانیومە حەوت ساڵ لە ماڵەوە گۆشەگیر بوویتە و بە خوێندنەوە بە سەرت بردووە و هیچ وەزیفەیەک یا کارێکت وەرنەگرتووە.

مەسعوود محەمەد: بە ڕوخسەتی تۆ و بەرپرسانی تەلەڤزیۆن، قسەکانم لە سەر شیعر بە بێ زیادکردنی شتێک تەواو ناکەم. یەکەم ڕەمزی قوتابخانەی نوێی شیعر گۆرانە و لە دنیادا ناو و ناوبانگی بەرفرەوانی هەیە. ئەو شاعیرانەی ئێستاش کە لە ژیاندا ماوون پێم وایە باشترینیان شێرکۆ بێکەسە. من هەموویانم خۆش دەوێ و مافی هەموو خاوەن مافێک دەدەم بەڵام پێویستە ئەو شاعیرە غەدری لێ نەکرێ چونکە ئەو، لە کاتێکدا من باسی دەکەم، ئێستا بە پێی بۆچوونی من باشترین شاعیرە لە شیعری نوێدا. پێم وایە دوای گۆران لە شیعری نوێدا ئەو ڕۆڵی یەکەمایەتی هەیە. بە بۆچوونی من، لە داڕشتن و سەبک و فکردا یەکەمە و ئەوەش دەخوازرێ و ئەوەش چاوەڕوان دەکرێ. پێم وایە ئەو لە پێشەوەیە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: با بچینە سەر پرسیارێکی تر.. ئەو حەوت ساڵەی دوای خوێندن بێ ئەوەی کارێک وەربگریت بەسەرت برد.. بە خوێندنەوە بە سەرت برد؟

مەسعوود محەمەد: ماوەی ئەو ساڵانە گۆشەگیر بووم و بۆم هەڵکەوت بە دڵی خۆم بکەم. چیم پێ خۆش بوایە ئەوەم دەکرد. بە پێچەوانەی پێشتر، خۆم بە هەموو باسێکدا نەدەکرد و نەدەچوومە هەموو بوارێکەوە، هەتا ئێستاش وام. پێم خۆش بوو کاتیی خۆم بەو جۆرە بە سەر بەرم کە خۆم دەمویست. ئەو شتانەم پێ خۆش بوو سەرقاڵیان دەکردم. بیرکردنەوە. بیرکردنەوە لەگەڵ خوێندنەوەدا. لەگەڵ تاقیکردنەوەکانم و ئەوانەی دەمبیستن. لەگەڵ پێککەوتنم لەگەڵ خەڵکدا. پێم خۆش بوو بیر لەو شتانە بکەمەوە و لەوانەوە بنەما و یاسا، بەو جۆرەی دەمویست بەدەست بێنم، نەک بەو جۆرەی کە لە کتێبدا نووسراوە. لە ڕاستیدا ئەو حەوت ساڵەم، بە تایبەتی لە وەرزی زستاندا بە جۆرێ بە سەر برد وەک ئەوەی لە خەڵوەتدا بم و لە ڕووی نوکتەوە دەمگوت من بیجامە زۆر سەرف دەکەم چونکە ناچمە دەرێ. شەو و ڕۆژم دەخستنە سەر یەک و ئەو دەمە جگەرەشم دەکێشا و نیوەشەو پاکەتێکم تەواو دەکرد. واتە دوای نیوەشەو بیست جگەرە. زۆر جار دەمگەیاندە بەرەبەیان یا خۆرهەڵات و هێشتا بەخەبەر بووم. واتە من کوڕی ئەو ساڵانەم. لەو ماوەیەدا هیچ نەما نەیخوێنمەوە. بە ڕاست و چەپ و ناوەڕاستەوە. دەستم بە هەر کتێبێک گەیشتبێ خوێندوومەتەوە. لە مێژووەوە بگرە تا ئەدەب و جوگرافیا و هونەر و هەموو شتێک. ڕادیۆشم هەبوو و گوێم دەگرت. بە لای منەوە ئەو ساڵانە لە ڕووی پێگەیشتنی ناوەکییەوە ساڵانی هات بوون.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: سەرلەنوێ دروست بوویتەوە...

مەسعوود محەمەد: بەڵێ. هاوسەنگی لە ناخمدا پێکهات. هەروەها ڕازی بوون بەوەی کە لەو ساڵانەدا دەبوو. ڕازیبوون بەوەی هەیە ئاسان نییە. زۆر گرانە. مرۆ بە تاڵ و کرمێوە قەبووڵی بێ و لە ناخەوە گلەیی نەکات. مرۆ وای پیشان دەدا کە گوێی ناداتێ... بەڵام دەمارێک لە ناخیدا بۆ ڕەتکردنەوەی بەئازار بەرانبەر ئەو شتانەی ڕقمان لێیانە نەبزوێ ئاسان نییە و مەگەر سۆفییەکان پێی گەیشتبن و من لەوانیش نیم بەڵام سەراتاکانیم لە لا پەیدا ببوو. سەرەتای ڕەفتاری بێ ڕابەر. لە سۆفیگەریدا ڕێبازی بێ ڕابەر نابێ. بەڵام من لە نێوان خۆم و خۆمدا و لە سەعاتە درەنگەکانی شەودا و پێش بەیان و لە تاریکیدا... کارەبامان نەبوو... بیرم دەکردەوە و هەڵمدەسەمگاند و شتەکانم بە یەکتر بەراورد دەکرد و لە ناخەوە زەخیرەی خۆم و تاقیکردنەوەم لەگەڵ لاوێتی و هەموو دنیادا بەراورد دەکرد. لەگەڵ ڕووداوی چاوەڕواننەکراودا تووشی تێکچوونی هاوسەنگی دەبووم بەڵام زوو خۆم دەگرتەوە و ئەمە هەتا ئێستاش لەگەڵمدایە. بە هیچ جۆرێ بە پەرۆشی شتێک نیم لەدەستم دابێ. لەدەستچوونم بە لاوە گرنگ نییە بەڵام سترم دەوێ... لە خوا تەنها سترم دەوێ. دنیا بە ماددەکان و نەفسبزوێنەکانی و بەهێزکەرەکانیەوە لە دەرەوەی گرنگیپێدانی منن. هەتا ئەمڕۆش...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: بەڵام دوای حەوت ساڵ گەڕایتەوە و ویستت شتێک بکەیت...

مەسعوود محەمەد: من بە ناچاری دەستبەرداری ئەو بارودۆخە بووم، چونکە مامم کە جێی باوکمی گرتبۆوە و ئەرکی ئەوی لە مزگەوت و لە کۆمەڵگە و لە هەموو شوێنێ بەجێ دەگەیاند، ساڵی ١٩٥٢ چەند ڕۆژێک دوای شۆڕشی یۆلیۆی میسر کۆچی دوایی کرد. چەند ڕۆژێک یا یەک حەفتە. دوای ئەوە ناچار بووم یا خەتی دینی بگرمەبەر یا لەو بارودۆخە دوور بکەومەوە کە تێیدا بووم. وەک پێشتر گوتم، من بۆ ئەو ڕێبازە ئامادە نەکرابووم بۆیە ئەوەم هەڵبژارد لە ڕێی فەرمانبەرییەوە لە کۆیە دوور بکەومەوە. لە سلێمانی بووم بە حاکم. ئەو دەمە حاکمیان پێ دەگوت، ئێستا قازییە. جا دوای کۆچی دوایی مامم لە سلێمانی بووم بە حاکم و چەند مانگێک مامەوە تا ئەو هەڵبژاردنە بوو کە نوورەددین مەحموود ئەنجامی دا. ئەو سوپاسالار بوو و لەو دەمەدا کێشە و خۆپیشاندان لە بەغدا پەیدا ببوون. ئەویان هێنا تا بارودۆخەکە هێور بکاتەوە بەڵام ئەو بە هێورکردنەوە دانەکەوت، بەڵکو هەڵبژاردنی تازەی ئەنجام دا. منیش لە لایەن خەڵکانەوە لە کۆیە تەکلیف کرام خۆم بپاڵێوم چونکە ئەو حیزبەی کارم تێدا دەکرد، کە پارتی – پارتی دیموکراتی کوردستان بوو، داوام لێ کرا خۆم بپاڵێوم و منیش بە ناچاری قەبووڵم کرد. من لە کارەکەی سلێمانیم ئاسوودە بووم. بەڵام دوای هەوڵێکی زۆر ئەو داواکارییەم قەبووڵ کرد. جا خۆم پاڵاوت و ناوچەکە و وەزیفەکەم بەجێ هێشت و گەڕامەوە بۆ کۆیە و چووینە هەڵبژاردنەوە و حکوومەت بە توندی ململانێی دەکرد بەڵام... لە کاتی هەڵبژاردندا نەختێ کێشە و هەرا دروست بوون و لە ناو شاردا بوونە هۆی ڕاگرتنی دەنگدان بەڵام کتوپڕ حکوومەت گوتی بەردەوام بن. دوای چەند سەعاتێک دەستمان پێ کردەوە و دوایی تا شەویش بەردەوام بووین. زستان بوو دنیا زۆر سارد بوو. بە هەرحاڵ کارەکە بە سەرکەوتووی تەواو بوو و من بردمەوە و هاتم بۆ بەغدا. دوایی زانیم هۆی دەستپێکردنەوەی هەڵبژاردنەکەی کۆیە چی بوو. پارێزگاری هەولێر بە بەرپرسی بەغدای گوتبوو ئەگەر هەڵبژاردن لە کۆیە بە هۆی فرتفێڵەوە ڕاگیراوە و ڕێی تێ دەچێ ئەو فرتوفێڵە بۆ دواخستنی هەڵبژاردنەکە یا تێپەڕاندنی بەکار بهێندرێ ئەگەر حکوومەت لە بەغدا ئەوەی بوێ دەنا فڵانە کەس، واتە مەسعوود محەمەد دەردەچێ. نوورەددین مەحموود کە بە بێ مەبەست بۆی باس کردم کە کاتێ پارێزگار بیرۆکەکەی خستە ڕوو هەڕەشەم لێی کرد و گوتم ئەگەر دەست لە هەڵبژاردنی کۆیە وەردەیت، هەر ئێستا دەتکێشمەوە. دوای ئەوە بە بێ دەستتێوەردانی حکوومەت هەڵبژاردن ئەنجام درا. حکوومەت دەستی تێ وەرنەدا هۆکاریش فەرمانی نوورەددین مەحموود بوو، کە نەشیدەناسیم.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: جاری دووەمیش خۆت پاڵاوت...

مەسعوود محەمەد: لە هەڵبژاردنی دووەمدا... من ساڵ و شتێک لە پەرلەماندا مامەوە و پەرلەمان هەڵوەشایەوە و چووینە هەڵبژاردنی ١٩٥٤ەوە کە بەرەی نیشتیمانی تێدا بۆ ئەو هەڵبژاردنە دامەزرا. ئەو بەرە نیشتیمانییە لە چوار حیزب پێکهاتبوو. حیزبی نیشتیمانی دیموکراتی، حیزبی ئیستیقلال، حیزبی بەعس و حیزبی شیوعی. بەڵام پارتی دیموکراتی کوردستان، لە ڕاستیدا بانگهێشت نەکرابوو. واتە پشتگیری نەکرا. خەڵکانی سەربەخۆش چوونە بەرەکەوە. منیش دوای سەرکەوتنم لە کۆیە بە تەزکییە، چوومە بەرەکەوە. ڕەنگە ئەمە بە دیاردەیەکی سەیر بێتە پێش چاو. چۆن ئەندامی پارتیم و پارتی لە بەرەدا نییە و من لە بەرەدام؟ لە ڕاستیدا ئەوە چیرۆکێکی هەیە و پێویستە بزاندرێ. من گوتم چوونم بۆ ناو بەرە شتێکی مەعقوولە و قسەکەشم لە بەردەمی کۆمۆنستەکان و پارتییەکاندا کرد. قسەکەم جێی ڕەزامەندی بوو. ئیتر بروسکەیەکم نارد و بروسکەکەم لە بنکەی پارتی لە شارەکەوە نارد. دوایی دەرکەوت گەورەکانی ناو حیزب ئەو شتەیان بە دڵ نەبوو و ئەو کەسەشیان سزا دا کە بروسکەکەی بە سەردا تێپەڕی. بەڵام تازە کار لە کار ترازابوو. من یەکێ بوو لە ئەندامانی پەرلەمان کە لە بەرەی نیشتیمانیدا بووم. ئێمە دوو کەس بە تەزکییە دەرچووبووین. من و حوسێن جەمیل. حوسێن جەمیل کەس ململانێی نەکرد و بە تەزکییە دەرچوو. سەرجەمی ئەندام پەرلەمانەکان دە کەس بوون نەک یانزە، وەک لە هەندێ سەرچاوە باسی دەکرێ. ناوەکانیانم لە بیرە و ڕەحمەت بۆ مردووەکانیان دەنێرم و هەمیشە لە بارەیانەوە ئەو ئایەتەی قورئانم بیر دەکەوێتەوە کە دەڵێ: من المٶمنين رجال صدقوا ماعاهدوا اللە منهم من قضی نحبە ومنهم من ينتظر. سیانیان مردوون. مامۆستا کامیل چادرچی، کە خاوەنی قوتابخانەیەکی سیاسییە چ لە عیراقدا و چ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. عەبدولجەبار جۆمەرد، خەڵکی موسڵ، جەعفەر بەدرەددینیش کە خەڵکی بەسرە بوو. ئەوانەش لە ژیاندا ماوون دوعای  تەمەندرێژییان بۆ دەکەم، منیش یەکێکیانم و وەک ئەوەی دوعا بۆ خۆم بکەم: محەمەد مەهدی کوبەی حیزبی ئیستیقلال، سدیق شەنشەلی حیزبی ئیستیقلال، حوسێن جەمیل و محەمەد حدەیدی حیزبی نیشتیمانی دیموکراتی. کامیل چادرچی و جەعفەر بەدریش لەو حیزبە بوون. زەنوون ئەیووب و خەددوری خەددوری بوون بە نایب و گوتیان چووونەتە حیزبی نیشتیمانی دیموکراتییەوە – لەمەیان دڵنیا نیم. منیش، دەیەم. ئەوەشی دەڵێن کە فایەق سامەڕائی، خوا لێی خۆش بێ، بۆتە نایب، ڕاست نییە. فایەق دوژمنایەتییەکی توند کرا. دەیانگوت وەسی خۆی ڕقی لێی بوو. لە ناوچەکەی خۆی بە توندی ململانێ کرا دەنا دەردەچوو و دەستی بە سەر گۆڕەپانەکەدا دەگرت.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەی ئەو هەڵبژاردنەی کە...

مەسعوود محەمەد: ئەو هەڵبژاردنە یەک دانیشتنە هەشت ڕۆژییە، لەو سەردەمەدا و کاتێ ئەو دە ناوە باس کران دنیا سەرەوژێر بوو. نووری پاشا لە ئەوروپا بوو و وەک دەڵێن عاجز بوو. وەسی چووە لای و هێنایەوە بۆ عیراق. ئەویش بە مەرج گەڕایەوە: هەرچی دەڵێ و هەرچی پێشنیاز دەکا جێبەجێ بکرێ. یەکەم پێشنیازی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بوو. پەرلەمانیش هەشت ڕۆژ دوای دامەزراندنی هەڵوەشایەوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەوە لە ١٩٥٤دا...

مەسعوود محەمەد: ١٩٥٤. قسەیەکی کامل چادرچیم بیر دێتەوە، بڵاوی کردبۆوە یا لە پەرلەمان ڕایگەیاندبوو، دەیگوت ئەم پەرلەمانە کفنی خۆی لەگەڵ خۆیدا هێناوە. قسەکەشی ڕاست بوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەو چالاکییانەی پێش ٥٨...

مەسعوود محەمەد: چالاکیم لە پەرلەماندا وەک ئەندام خراپ نەبوو و بابەتم دەورووژاند و تەنانەت خوالێخۆشبوو ڕوفائیل بەتتی لە ڕۆژنامەکەیدا، (البلاد) لە سەر من نووسیبووی وەک لە سەر ئەوانی  تریشی نووسیبوو، گوتبووی کە بیرۆکەی تازەی پێیە و عارەبییەکەی وەها و وەهایە. من بابەتی وەهام دەورووژاند پێشتر کەس نەیوژاندبوو، بە تایبەتی ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە کوردەوە هەبوو. ژیانی ئەنداممەتی پەرلەمان هەموو کاتەکەمی دەبرد. لە کۆبوونەوەکان و نووسینی ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە کوردەوە هەبوو. هەروەها ژیانی ئابووری کورد و ئەو شتە گرنگەی هەژاری کورد لە سەری دەژیا تووتن بوو. تووتنیش لە ناوچەکە تەنها بابەتی ئابووری نەبوو. ئابووری و سیاسی بوو. ئەو ڕۆژەی حکوومەت پێی وابوایە بەرزکردنەوەی نرخی تووتن سوودی بۆ خۆی و بۆ سیاسەتی ناوچەکە هەیە، نرخ بەرز دەبووەوە و ئەو ڕۆژەشی بە پێچەوانەوەی بدیبایە نرخ دادەبەزی. دەیان و سەدان کەس لە دەشتی شازوور و بتوێن مردن. بە هۆی کشتوکاڵی تووتنەوە ناوچەکان پەتای مەلاریای تێدا بڵاو ببۆوە. دوایی ڕۆژێ لە ڕۆژان نرخیی تووتن بۆ کەمترین ئاست دابەزی و هەزاران کەس، لە ساڵانی ٤٦ و ٤٧ و ٤٨، لە دوای جەنگ لە برساندا مردن. ئەو ساڵانە لە ژیانی وەرزێری کورددا، لە ڕاستیدا ساڵانی ڕەش بوون.

ئەو گوتارانە لە ڕۆژنامەیەکدا بڵاو دەکرانەوە کە هی خوالێخۆشبوو، سادق بەسسام بوو. لە ڕاستیشدا، بۆ هەر شتێکی کە دەمنووسی، سینگی کراوە بوو.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: لە (الدفاع) و (الحياد)دا...

مەسعوود محەمەد: لە (الدفاع) و (الحياد)دا. یەکەم جار (الدفاع) یا (الحياد) و بووە (دفاع) چونکە ئەوەیان داخرا و ئەوی تر کرایەوە. بە هۆی (سادق وەساب - صادق الوصاب)ەوە بڵاو دەکرانەوە. پێم وابێ ئەوەی ڕۆژنامەکانی تردا بڵاو نەدەکرایەوە، ئەو بڵاوی دەکرەوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: پێش ئەوەی بچینە سەر بابەتێکی تر، شتێ هەیە لە بیرت بێ و باسی بکەیت؟

مەسعوود محەمەد: شت هەیە لە بیرم بێ، دەشێ بگوترێ هەرچی بڵاو دەکرێتەوە ڕەنگە کاتی نەهاتبێ. ساڵی ١٩٥٣ لە کاتێکدا ئەندامی پەرلەمان بووم دیدارێکم لەگەڵ نووری سەعیددا بووە. دیدارەکە دوور و درێژی دوو سەعاتی بوو باسی زۆر شتی گرنگ و مەترسیدارمان کرد بەڵام بە گونجاوی نازانم شتە گرنگەکان باس بکەم، با بۆ...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: دیداری تر ڕەنگە لەگەڵ عەبدولکەریم قاسم و خەڵکی تردا... ڕەنگە دواتر. کەوابی با باسی دوای نایبێکەت بکەین، جەنابت...

مەسعوود محەمەد: من وەک پارێزەر مامەوە هەتا شۆڕش کرا. لە شۆڕشدا منیش وەک خەڵک مامەوە و عەبدولکەریم قاسم ڕۆیشت و دوایی عەبدولسەلام هات. لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەودا لە سەرەتای ٦٤ لەگەڵ کورددا بە لای ئاشتیدا دایشکاند منیش لە ناوچەی پشدەر بووم. من و خێزانم. ئاشتی بەرقەرار بوو و من چالاکییەکی زۆرم هەبوو چونکە لەو باوەڕەدام هەموو شەڕوەستاندنێک لە نێوان دوو لایەنی بەشەڕهاتوودا، ئەگەر بۆ چەند چرکەیەکیش بێ سوودی بۆ هەموو لا هەیە. با بۆ یەک ڕۆژیش بێ. واتە یەک ڕۆژ براکان یەکتر ناکوژن. هەر باشە. من باوەڕم بە ئاشتی هەبوو و ئێستاش باوەڕم پیی هەیە. باوەڕم بە شەڕوەستان و هەر شتێک... تەنها شەڕ نەبێ و کەس نەکوژرێ و توندوتیژی نەبێ. من ڕاسپێردرام... لە ١٠ی شوپاتی ١٩٦٤ ڕاگیرانی شەڕ ڕاگەیەندرا و ئەو خەڵکەی پێ شاگەشکە بوون. دواتر من ڕاسپێردرام ببم بە وەزیری دەوڵەت بۆ ئاوەدانکردنەوەی باکوور لە وەزارەتەکەی تاهیر یرحیادا. سەردەمی عەبدولسەلام عارف بوو. داوای لێبوردنم کرد و گوتم ئەگەر ڕاوێژ لەگەڵ کورددا نەکەم وەزیری ناکەم. ڕۆیشتم سێ شەو و سێ ڕۆژ لەوێ مامەوە هەموویان ڕازی بوون، واتە هەموو جەماعەت بە مەکتەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستانیشەوە.

گەڕامەوە بۆ بەغدا و قەبووڵم کرد و بووم بە وەزیر. بەڵام زۆر بەداخەوە ماوەیەکی سڕکراو بوو لە ژیانمدا چونکە سوودی نەبوو. ئەوەی خوا بیەوێ هەر ئەوە دەبێ. حیکمەتی زانایان و بۆچوونی خاوەن بۆچوون، بە داخەوە ئەوانە قسەن.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: کەواتە ماوە سڕەکە ماوەی نزیکەی ساڵێک بوو.

مەسعوود محەمەد: لە ١٧ی حوزەیرانی ١٩٦٤ەوە هەتا ١٥ی نیسانی ١٩٦٥، واتە لە ساڵێک کەمتر. دواڕۆژەکانی ئەو ماوەیە هەر دەوامیشم نەدەکرد و نەدەچووم بۆ وەزارەت.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەو سەردەمە بەسەر چوو. ئەوجا ئەو فەرمانانەت وەرگرت کە دوایی لە کۆمکاری دامەزراندن (مجلس الخدمة) پێت دران. ئەندام بوویت...

مەسعوود محەمەد: لە کۆتایی ١٩٦٦دا بووم بە ئەندامی کۆمکاری دامەزراندن و لە خولی یەکەمدا سێ ساڵ مامەوە. دوایی کۆڕی زانیاری کورد دامەزرا وەک ئەندامی کارا لەوێ دامەزرام. خزمەت گوازرایەوە بۆ کۆڕ. ئەوجا پەیوەندیم بچڕا و بووم بە ئەندامی تەرخان (عضو متفرغ) و دوایی جێگری یەکەمی سەرۆک و لە حوزەیرانی ١٩٧٥ ئیتر من لە جێی سەرۆک بووم چونکە سەرۆک لە وەزیفە لابرا... مامۆستا ئیحسان شێرزاد. ئیتر من بەرپرس بووم هەتا ناوەڕاستی ساڵی ١٩٧٨ و دوای ئەوە خانەنشین کرام. ئەو ماوەیە، نزیکەی سێ ساڵ، زۆر ئەرکم بە سەرەوە کەڵەک بوو کە بە کۆڕ و ڕۆشنبیری کوردییەوە وابەستە بوون. نووسین و دانان و وەڵامی نامە و پەیوەندی لە ئەمەریکاوە تا ڕووسیا و تا ئەڵمانیا و بەریتانیا.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: کۆڕی زانیاری کوردی بووە بەشێکی کۆڕی زانیاری عیراقی...

مەسعوود محەمەد: دواتر یاسایەک دەرچوو هەر سێ کۆڕەکەی لە یەک کۆڕدا تێکەڵ کرد. کۆڕی زانیاری کوردی و کۆڕی سریانی و کۆڕی عیراقی بوون بە یەک کۆڕ و لیژنەی کوردی و سریانیشی لە خۆی دەگرت.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئێستا با نەختێ باسی کۆڕی زانیاری کوردی بکەین، بەشی تایبەتی بە ڕۆشنبیری یا زنیاری کوردی لە کۆڕدا. واتە ئەرکی ئەو...

مەسعوود محەمەد: بە خوا ئێستا زانیاریم لە سەر وردەکاری کۆڕ کەمە. پێشتر، کۆڕ هەتا بناگوێی لە کارەکانیدا نقوم بوو. هەر بۆ نموونە دەڵێم سەرۆکی ئەکادیمی سۆڤیەت لە عیراق بوو و لە لای دکتۆر عەبدولڕەزاق محێدین، کە سەرۆکی کۆڕی زانیاری عیراق بوو، خوا لە گوناحی خۆش بێ، کۆ بووینەوە. یەکێ لەو قسانەی کە من گوتم ئەوە بوو کە کۆڕی ئێمە لە دوو ڕووەوە لەگەڵ کۆڕەکانی دنیا جیاوازە: ڕووی یەکەم ئەوەیە کە ئێمە لە هیچەوە دەستمان پێ کردووە. بیابانێکمان لە پێشە و دەمانەوێ کشتوکاڵی تێدا بکەین. هەموو شتێکی ڕۆشنبیری کوردی پاکیزەیە، واتە... لە ڕووی دووەمەوە تەنها کوردستانی عیراق لە بەردەمماندا کراوەیە. هەتا بناگوێمان لە ئەرکەکانی کۆڕ ڕۆچووبووین. تەنانەت چاپخانەش سێ شفت، هەتا نیوەشەو کاری دەکرد. کتێبمان چاپ کرد و لێکۆڵینەوەمان بڵاو کردەوە و ژمارەی زۆری گۆڤارمان چاپ کرد و هەموو کتێبەکانی من لە کۆڕ چاپ کران، هیچ نەما لە کۆڕ چاپ نەکرێ، جگە لە یەک دوو گوتار کە لە ڕۆژنامەدا بڵاو کرانەوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: کۆڕی زانیاری یا لیژنەی تایبەت بە کوردەکان هەر بۆ چاپکردنی کتێبە بە کوردی؟

مەسعوود محەمەد: کۆڕێکی سەربەخۆ بووین.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: نا، دەمەوێ بپرسم ئاخۆ بیرتان لەوە نەکردەوە هەندێ لە کەلەپووری کوردی، شیعری کوردی و ئەدەبی کوردی بکەنە عارەبی؟

مەسعوود محەمەد: دەرگا نەما لێی نەدەین. خەڵکمان نارد بۆ ئەوسەری کوردستانی عیراق و قسەمان لە دەرەوەی کوردستانی عیراقەوە پەیدا دەکرد و ئەو بابەتانەمان لە سەر شریت تۆمار دەکرد و دوایی دەمانکرد بە نووسین. خەڵکی پسپۆڕمان هەبوو دەنگیان دەکردە نووسین یا لەو شێوەزارانە شارەزا بوون کە شریتەکانیان پێ پڕ دەکرایەوە. هەموو ئەوانەمان کرد و بۆ چاپ ئامادەمان کردن. بۆ عارەبی مەودامان نەبوو و باوەڕ ناکەم ئێستاش هەبێ خۆی تەرخان بکا وەربگێڕێتە سەر زمانی تر چونکە کەرەسەی کوردی کە نەدۆزرابێتەوە و بە کوردی بڵاو نەکرابێتەوە خۆی هەموو کاتەکە دەبا.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: من لە بارەی زمانی کوردی و شیعری کوردی یا ئەدەبی کوردییەوە هیچ نازانم لە کاتێکدا شت لە بارەی کاروباری ئینگلیزەوە دەزانین، ڕەنگە فەرەنسیش. ئەمە کەمایەتی...

مەسعوود محەمەد: ڕاستە، بەڵام بە ڕای من ئەگەر کۆڕ لە باشترین باری خۆشیدا بمابا ئەوەی پێ نەدەکرا، بەڵکو مامۆستای زانکۆ و ئەدیبەکان و ڕێکخراوەکان، ئەگەر خۆیان تەرخان بکەن پێیان دەکرێ. کۆڕ بەخۆی، بە باوەڕی من ڕۆشنبیری کوردی کە لێکۆڵینەوەی لە سەر نەکرابێ و شیکردنەوەی بۆ نەکرابێ و بڵاو نەکرابێتەوە و لە بنەڕەتدا هەستێ پێ نەکرابێ. کورد بوونی خۆی لە سەرەتای مێژووەوە هەتا ڕۆژی ئەمڕۆی نەزاندراوە. بۆ نموونە دەبیستی پیرەژنێکی عارەب پێش ١٥٠٠ ساڵ شیعرێکی گوتووە. شیعرەکە لەبەر کراوە و ڕووداوەکە پارێزراوە. مێژووی کورد هەتا ئێستا نەنووسراوە. نازانین ئێمە بۆچی شێوەزارمان جیاوازە و نازانین بۆچی جلوبەرگمان جیاوازە. لە نەریتیش. ئەوانە هەموویان شتن با پەراوێزیش بن بەڵام لێکۆڵینەوە و توێژینەوەیان بۆ نەکراوە و لە ڕەگوڕیشاڵی ورد نەبووینەتەوە و سەرچاوەیان نەزاندراوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: واتە لە کوردستانی عیراقدا دەست بەوە کراوە هەوڵ بدرێ هەموو ئەوانە تۆمار بکرێن.

مەسعوود محەمەد: هەوڵ دراوە. باوەڕ ناکەم یەک کورد هەبێ شتێکی هەبێ و بەخیلی لێ بکا. من لەو ڕۆژانەدا کە لە کۆڕ بووم هەموو شتێک لە بەردەستم ئاسان بوو. پەیوەندیم بە هەموو دنیاوە دەکرد. تەنانەت کتێب و نامەکانمان کە دەڕۆیشتن یا دەهاتن، لە بەرید نەدەکرانەوە. بە هیچ جۆرێ سانسۆرمان لە سەر نەبوو. لەگەڵ ئەوەشدا تێکدان و قسەوقسەڵۆکەی ئێرە و ئەوێ زۆر بوون. تا ئەوەی من کۆڕم بەجێ هێشت. لە ڕاستیدا هەستم بە هیچ تەنگەتاوییەک نەکرد.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: مامۆستا مەسعوود، باسی زۆر لایەنی ژێانتمان کرد. با باسی لایەنێکی تر بکەین. بۆ نموونە لایەنی خێزان و ماڵ. بۆ نموونە منداڵەکان. ئایە بە پێی شێوازی کۆن پەروەردە کراون یان نا؟

مەسعوود محەمەد: ئەم پرسیارەت ئاڕاستەی ئەوانەی پێش من کردووە؟... من درەنگ هاوسەرگیریم کرد. منداڵەکانم وەک منداڵانی هەموو کەس لە قوتابخانەن. ساڵی ١٩٦١ ژنم هێنا. کوڕە نۆبەرەکەمان ناوناوە (دەوەن) و ناوەکەش کوردییە. بە ناوێکی کوردی دەستم پێ کرد، ساڵی ١٩٦٣ هاتۆتە دنیاوە. (دەوەن) درەختی سروشتیی چیاییە پێش ئەوەی گەورە بێ. ئەو وشەیە لە شیعری شاعیرە مەزنەکاندا باسی هەیە. دووەمیانم ناو نا (محەمەد) بە ناوی باوکمەوە. سێیمەیش کچێکی بچکۆلەیە ساڵی ١٩٧١ لەدایک بووە و ناوی (بنار)ە. بنار بە کوردی بە واتای تەنیشتی شاخ دێ. ئەوەش پەیوەندی بە شاخەوە هەیە. خوا ئەو سێیەی پێ داوین و وازمان هێنا.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: بە تەواوەتی دابڕاون لە...

مەسعوود محەمەد: ئەگەر من دابڕابێتم ئەوان چۆن دانابڕێن کە لە بەغدان و لێی دانابڕێن؟

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەی ئێستا چۆن کاتەکانت بەسەر دەبەیت؟

مەسعوود محەمەد: دوای تەواوکردنی خوێندن چۆن کاتم بە سەر دەبرد، ئێستاش ئاوهای بەسەر دەبەم. چۆنم بوێ وەهای دەگوزەرێنم. ئەو شتە هەڵدەبژێرم کە لەو ساتەدا بە دڵم بێ. حەزم لە چی بێ دەیکەم. دەنووسم و نیگار دەکێشم.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: نیگار دەکێشیت؟

مەسعوود محەمەد: نیگار دەکێشم... گوێ دەگرم، پشوو دەدەم. بەڵام لە ماڵەوە دەرناچم مەگەر لە بۆنەیەکی وەک ئەمەدا. ماوەیەکە لە ماڵەوە دەرنەچوومە. زۆر خۆم بە ڕۆژووەوە سەرقاڵ دەکەم. لەگەڵ سەرقاڵی تردا، ڕۆژوو، چونکە سوود لە ڕۆژوو دەبینم. سەروسیمای وەک سەرەتای منداڵێم و هەرزەکاریم کاتێ باوکم مابوو و ڕەمەزان زۆر بە گەرمی پێشوازی لێ دەکرا. نوێژی تەراویح لای باوکم و نوێژی تەراویح لە ماڵەوە لای پووری گەورەم خوا لێی خۆش بێ. نوێژی تەراویح لە مزگەوتی نزیکی ماڵمان. نوێژی تەراویح لە مزگەوتی گەورە. کۆڕ لەگەڵ گەورەبوونی تەمەنماندا گەورە دەبوو تا وای لێ هات هەموو شەوێ هەتا پارشێو بەخەبەر بین و دنیا بە خۆی و کێشە و سەرهێشەکانیەوە لەبیر بکەین و بە ڕووی خۆشەوە پێشوازی لە بەیانی بکەین. من بەڕۆژوو دەبم و سوودی لێ دەبینم. واتە ڕۆژوو جگە لەوەی ڕۆژووە و گۆڕانکاری لە ڕیتمی ژیاندا دەکا ئەوەشی دێتە سەر کە سوودی لێ دەبینم. ئەوەشی دێتە سەر کە بە ڕۆژوو ماندوو نابم.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئێستا چی دەخوێنیتەوە؟

مەسعوود محەمەد: هەرچییەکی دەستم بیگاتێ دەیخوێنمەوە. ئیتر ئینگلیزی و عارەبی و کوردی...

ئیبتسام عەبدوڵڵا: واتە هەڵبژاردن یا شتێ لە شتێ چاکترت لە لا نییە؟

مەسعوود محەمەد: نا بەخوا نە هەڵبژاردنم هەیە نە چاکتر. ئەوەی بە لای منەوە گرنگە قووڵی بابەت و ڕاستگۆییەتی. نووسین قووڵ بێ نەک ڕووکەش. شتێکم پێ نەبەخشی کە بەخۆم لەوسەری دێمەوە و لە لام هەیە. ئەوجا ڕاستگۆیانە بدوێ. ئەو دوو مەرجەم هەیە. جگە لەوە، با کتێبەکە باسی ژیانی مێروولە بکا، بەڵام بە وردیی و ڕاستگۆیانە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەی ئێستا چ دەنووسیت؟

مەسعوود محەمەد: ئێستا گوتار دەنووسم و ئەوەندەشم نووسیوە ببێ بە کتێبێک، لە ١١ بەشدا بە زنجیرە، ماوەیەک پێش ئێستا لە ڕۆژنامەی (العراق)دا بڵاو کرانەوە. ئێستاش زنجیرەیەک گوتارم لە (العراق(دا بڵاو دەکرێنەوە. گوتارێکم بۆ گۆڤاری کاروان، لە هوەلێر هەیە و پرۆژەی دوو گوتاریشم بۆ کاروان هەیە. لە ڕاستیدا نووسینم زۆر هەن و سەغڵەتیان کردووم. نووسین هەیە بەڵام چۆن بڵاو بکرێنەوە؟

ئیبتسام عەبدوڵڵا: گوێ لە چی دەگریت؟

مەسعوود محەمەد: بە پێی هەڵبژاردنی خۆم گوێ لە ڕادیۆ دەگرم. گوێ لە هەموو شت ناگرم. تەماشای زنجیرە تەلەڤزیۆنییەکانیش دەکەم. لە ڕاستیدا سەرگەرمم دەکەن. ئینگلیزی و عارەبی.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: ئەو پەندەی باوەڕت پێی هەیە!

مەسعوود محەمەد: ئەو پەندانەی لەگەڵ پەندەکانی تردا باوەڕم پێیان هەیە زۆرن. مرۆڤ لەگەڵ خۆی و لەگەڵ خەڵکیدا ڕاستگۆ بێ. لە ڕەفتار و لە قساندا، لە پەیوەندییەکانیدا بە خەڵکەوە خۆ لە پێچوپەنا ببوێرێ و ڕاستگۆ بێت. ئەگەر مەودای ڕاستگۆیی نەبێ، بەلای کەمەوە با بێدەنگ بێ. بەڵام خۆی بۆ شتی ناڕاست تەرخان بکا، ئەوە شتێکە مرۆ بە هیچ جۆرێ لێی خۆش نابێ. ئەوە لێبوردن نایگرێتەوە.

ئیبتسام عەبدوڵڵا: سوپاس مامۆستامان، ماندوومان کردیت.

مەسعوود محەمەد: من لە قسەکردن ماندوو نابم و جگە لە قسە کەرەسەی ترم نییە. ئەوە کەرەسەکەیە کە هەیە هیچی تر ناخوازینەوە.