خوسێ مۆخیکا: سەرکردەکانی تری جیهان جێی سەرسوڕمانن

حەکیم کاکەوەیس لە سویدییەوە کردووەیەتی بە کوردی

خوسێ "پاپا" مۆخیکا، پێشتر یەکێ بووە لە سەرکردەکانی بزووتنەوەیەکی چەکداری، کە دواتر بوو بە دیاردەیەکی سیاسی. ئەو پیاوە ٧٩ ساڵییە، بە بێتەماح و کراوەیی و تا ئاستی ناسروشتی قسەلەڕوویی ناسراوە. گۆڤاری شەممە، سەردانی سەرۆکی ئۆرۆگوای لە ماڵەکەی خۆیدا کرد.

ڕێگەی سەرەکی لە (مۆنتەڤیدیۆ)وە، بە لای گەراجی گەورەی بارکردنی گۆشتی مانگا و فاسۆلیا – کە هەناردەکردنی سەرەکی ئۆرۆگواین، تێدەپەڕی. کە شارە ملیۆنییەکەمان جێهێشت بە لاڕێیەکدا ڕۆیشتین و لە ئەنجامدا بوو بە ڕێیەکی چەگلڕێژ. کێڵگەکان وشک بوون. دووکەڵ لە دووکەڵکێشەکانەوە بەرز دەبووەوە. لە نیوەی باکووری گۆی زەوی زستان بوو و پلەی گەرما، شەش پلەی سەرووی سفر بوو. دوو هەرەمی نیشانەی ڕێگا و ئۆتۆمبیلێکی ڕاوەستاوی پۆلیس، تاکە شتێک بوون کە نیشانەی ئەوە بن گەیشتووینەتە ماڵی سەرۆک: خانوویەکی بچکۆلەی ناڕێک بە سەربانی چینکۆی ڕێڕێوە.

سەعات نۆی بەیانی بوو و خانمی خێزانی سەرۆک بە تیۆتا کۆرۆڵایەکی شینی کۆنەوە لێمان ڕەت بوو. لوسیە تۆپۆلانسکی، ئەندامی کۆنگرێسە و یەکێ بووە لەو دەستەیەی کە لە شەستەکاندا لە ڕژێمە گەندەڵەکەی ئەو دەمە ڕاپەڕیبوو. ئەو ژنە، حوکمی هەتاهەتایی بە سەردا درا و دوای ئەوەی سێزدە ساڵ لە ژوورەوە بوو بەر لێبوردنێک کەوت کە بۆ گەریللاکان دەرچوو. (خوسێ مۆخیکا)ش بە قەدەر ئەو بەند کرا، بەڵام دوو ساڵ لە ژووری تاریکی تەنهاییدا مایەوە، بێ ئەوەی مەودا بدرێ کەس ببینێ. تاکە گیاندرێک کە دەیتوانی قسەی لەگەڵدا بکا، مێروولە و بۆق و مشکی ناو زندانەکە بوو.

لە میزاجی بەیانیانی سەرۆک ئاگادار کرابووینەوە. وێنەگرەکە، بە وریایی لە دەرگای دا. گوتی: ڕوخسەت هەیە بێینە ژوورەوە؟

گوێمان لە وەڵامی سەرۆک بوو: وەرنە ژوورەوە، دەرگا کراوەتەوە.

بە هۆی نزمی دەرگاکەوە سەرم خوار کرد و چوومە هۆڵەکەوە. سێ پارچە دار، لە ئاگردانەکەدا دەسووتان. وەکی دی، خانووەکە کە هەر ٦٠ مەتری چوارگۆشە دەبوو، مەیلەو تاریک بوو. وێنەگرەکە، ڕێی خۆی نەدۆزییەوە و بەرەو مەتبەخەکە ملی نا و بەرەوڕووی قیژەیەک بووەوە:

"وەرە دەرێ. لەوێ چ دەکەیت؟!". مۆخیکە لە پشت دەرگایەکەوە وای گوت.

سکرتێری ڕاگەیاندنی سەرۆک، بە پەشۆکاوی دەستی ڕاوەشاند:

"وەرە وەرە با بچینە دەرەوە".

چووینە دەرەوە و سکرتێرەکە پرسی ئاخۆ چ هەڵەیەک بووە.

- "وا دەست بە ئاو دەگەیەنم. نەختێ چاوەڕێ بن". سەرۆکی ئۆروگوای وای گوت.

خوسێ مۆخیکا، وەک سەرۆکەکانی تر نییە. نزیکەی ٩٠%ی مانگانەکەی دەبەخشێتە ڕێکخراوە خێرخوازەکان. شەش جێی فیشەک بە جەستەیەوەن و چەندین بانقی بڕیوە. لەو کاتەوە کە لە بەندیخانە بەربووە، ماوەی سیی ساڵە هەر لە خانووەکەی خۆی، لە لادێدا دەژێ. قورسترین یاسای تووتن و ماددەی هۆشبەر لە جیهاندا، لە بن سەری ئەوە. "پاپا" وڵاتی خۆی خستە سەر نەخشە و خۆشەویستی گەلەکەی خۆیەتی. بەڵام بەیانیان تووڕەیە. هەتا دەنگی ئاوپێداکردنی ئاودەستەکە نەهات زاتمان نەکرد بچینەوە ژوورێ. پاسکێلێک، بە دیوارێکی هەیوانەکەوە بوو و ڕەفتەکانیش پڕ بوون لە کەرەسە و کتێب. ئەوەندەی بەوە دەچوو چووبێتینە مۆزەخانە، پێنەدەچوو چووبێتینە سەردانی سەرکێکی خۆشەویست.

مۆخیکا لە سەر کورسییەکی ڕەش دانیشتبوو. پرسیاری ئەوەم کرد ئاخۆ بۆچی کە بووە سەرۆک نەچووە کۆشکە گەورەکەی سەرۆکایەتی کە دەڕوانێتە سەر ڕیۆ

- زۆرینەی خەڵکی وڵاتەکەی من ئاوها دەژین، ئیتر بۆچی من جیاواز بژێم؟ ئاخر من سەرۆکیانم. سەرۆکەکانی تری دنیا نائاسایین. ئەوانە وەک پاشا دەژین کەچی زۆرینەی ئەوانەی هەڵیانبژاردووە وا ناژێن. ئەوەی گوت قۆڵی بلووزەکەی هەڵکرد.

- من پیاوێکی پیریشم. شەوانە، چەندین جار بۆ میزکردن هەڵدەستم. ئەگەر لە کۆشک بژیابام، خزمەکارم دەبوو و ناچار دەبووم جلەکانم بگۆڕم. لێرە دەتوانم بە دەرپێوە بڕۆم.

کاتێ خوسێ ئەلبیرتۆ مۆخیکە ساڵی ١٩٣٥ لەدایک بوو، ئۆرۆگوای یەکێ بوو لە وڵاتە مۆدێقنەکانی جیهان. هەر زوو دەوڵەت لە کەنیسە جیا کرایەوە و دەوڵەت یەکێ بوو لەو دەوڵەتانەی کە خوێندىی زانستی بۆ هاوڵاتیانی خۆی کردە خۆڕایی. ئۆرۆگوای نموونەی سۆسیال دیموکراتی ئەمەریکای لاتینی بوو و یەکەم وڵات بوو مافی دەنگدان و جیابوونەوەی بە ژنان دا. ئۆرۆگوای، لەو وڵاتە یەکەمانە بوو کە دەستی بە سەر کۆمپانیان ئەلکهۆڵدا گرت و یاسای هەشت سەعات کاری جێبەجێ کرد. دانیشتوان، بە باشی لە سەر هەناردەکردنی خوری و گۆشت دەژیان و داهاتی تاکی وڵات بە قەدەر داهاتی تاکی فەرەنسا دەبوو. ئۆرۆگوای پێی دەگوترا "سویسرای ئەمەریکا" و یەکەم تۆپێنی جیهانی ڕێکخست و هەڵبژاردەی وڵاتەکە براوەش بوو.

کاتێ مۆخێکا بووە بیست ساڵ، وڵات کەوتە قەیرانێکی ئابووری واوە هەموو شتێکی گۆڕی. وڵات کەوتە بن قەرزەوە و کۆمپانیەکانیش هەر پارەیان کەڵەک دەکرد. جیاوازی داهاتی هەژار و دەوڵەمەند ئەوەندە زیادی کرد وڵاتانی تری ئەمەریکای لاتینی بیر دەهێنایەوە. هەندێ خوێندکار کەوتنە ژێر کاریگەری شۆڕشی کوباوە و کەوتنە ڕووتکردنەوەی بارە خۆراک و دابەشکردنی بە سەر هەژاراندا. ئەو دەستە زیادی کرد و بوون بە کریللای تۆپامارۆس و کەوتنە بڕینی بانکەکان و دابەشکردنی پارە بە سەر هەژاراندا و بۆ بەهێزکردنی خۆیان و بۆ ڕووخاندنی حکوومەت بەکاریان دەهێنا. یەکێ لە سەرکردەکان خوسێ مۆخیکا بوو، کە شارەزایەکی دەستەکە بوو بۆ بانکبڕین.

لە سەرەتای ١٩٧٠کاندا دەستگیر کرا. بەڵام بە هۆی شکاندنی بەندیخانەی (پونتە کوڕێتە)ەوە، لەگەڵ سەد بەندکراو زاتری تردا بە تونێلێکدا ڕای کرد. تونێلەکە لە دەرەوەڕا لە لایەن گریللاکانی ترەوە هەڵکەندرابوو. ململانێی گەریلاکان توندتر بوو و ئەمەریکا شارەزای ناردە مۆنتەڤیدیۆ بۆ ئەوەی پۆلیسەکان فێری ئەشکەنجەدان بکەن تا زانیاری بە دەست بێنن. توپامارۆس بەوە وەڵامی دایەوە کە بەرپرسی پۆلیسی (ئێف بی ئای) بکوژێ و خوسێ مۆخیکاش بەو کوشتنە تۆمەتبار کرا. ئەویش خۆی بزر کرد و هەر ماوەیەک لە ژێرخانێکی لێوارەکانی پایتەختدا دەمایەوە. لە یەکێ لەو بنخانانەدا، (لوسیا تۆپۆلانسکی)ی ناسی، کە خوێندکارێکی ئەندازیاری چالاکی ٢٨ ساڵە بوو و لە ناو گریلاکاندا، لە دروستکردنی پێناسەدا شارەزابوو و سەر بە چینی سەرووی مامناوەندی بوو. بە درێژایی یەک مانگی توندوتیژی، ئەو جووتە، هەر شەوە و لە بنخانێک دەخەوتن. لە حوزەیرانی ١٩٧٣دا، ڕاوەدوونان لە لایەن پۆلیسەوە کۆتایی هات. ئەو دوو دەستگیر کران و خرانە زندانەوە.

بۆ کۆتاییهێنان بە توندوتیژی، حکوومەت ڕایگەیاند ئەگەر بزووتنەوەکە واز نەهێنێ، مۆخیکا دەکوژن. گەریللای ڕۆبنهوودانە کۆتایی هات و دوای یەک حەفتە سەرۆک دەسەڵاتی ڕادەستی سوپا کرد. ئیدی ئۆروگوای، ڕێک وەک دەسەڵاتی ئەرجەنتین و مەکسیک کە دراوسێی بوون، بوو بە دەسەڵاتی سەربازی و مۆخیکاش خرایە ژووری تەنهاییەوە. ئەویش بۆ ئەوەی لەو ژوورە تەڕەدا، کە پێشتر (کانی)ی ئاودانی ئەسپ بوو، وێران نەبێ، ڕۆژی چەندین سەعات بە دەم دیوارەکانەوە پیاسەی دەکرد و لە خەیاڵی خۆیدا خەریکی دروستکردنی مەکینە دەبوو. لەگەڵ ئەوەشدا چەکدارەکان چەکیان دانابوو، بە بەردەوامی ئەشکەنجە دەدرا. خەڵکانێک هەن پێیان وایە ئەو تووڕەبوونەی بەیانیانی، بۆ ئەو کاتانە دەگەڕێتەوە.

پرسیاری ئەوەم لێی کرد ئاخۆ چۆن کاتی خۆی لە ژووری تەنهاییدا دەگوزەراند. مۆخێکا ئەو چاوانەی زەق کردنەوە کە زۆریان نەمابوو بە برۆکانی دابپۆشرێن.

- بە دوای ژیاندا دەگەڕام. هەر شتێ زندوو بوایە. لە بۆق ورد دەبوومەوە چۆن بە دەوری کانییەکەدا بازیان دەدا. مێروولەکان چۆن کاری خۆیان ڕێک دەخست و مشکەکان چۆن لە یەکتر تێدەگەیشتن. هەر بینینی زندەوەر یارمەتیدەرم بوو.

- دوای دوو ساڵ تەنهایی، ئەوجا گوازرایەوە بۆ ژوورێکی ئاسایی. دوای شەش ساڵی تریش ئەوجا توانی بۆ یەکەم جار هاوبەندییەکانی خۆی ببینێ و یەکەم نامەی پێ بگا. نامەی ئەو کچە قژزەردە ئەندازیارە بوو کە بەر لە دەستگیرکردنی، پێکەوە لە ژێرخانەکاندا دەژیان. پەیوەندی ئەو جووتە دروست بووەوە و نامەی ئەوینداری لە نێوانیاندا دەهاتن و دەچوون و هەر پارێزەرەکانی خۆیان بە نهێنی نامەکانیان لە نێوان ژوورەکانیاندا دەهێنا و دەبرد. نامەگۆڕینەوەیان تا ئازاری ١٩٨٥ بەردەوام بوو، ئیدی سوپا دەستی لە دەسەڵات هەڵگرت و ڕادەستی حکوومەتی مەدەنی کرد. ئەندامانی گەریلاش لێبوردنیان بۆ دەرچوو و ڕۆژی دواتر لوسیا و مۆخیکا گواستیانەوە ئەو کێڵگە چڕەی دەرەوەی مۆنتەڤیدیۆ، ئەو شوێنەی کە ئێستا بەرانبەر ئاگردانەکە لێی دانیشتووین.

لە سەردەمی دکتاتۆری سەربازیدا، سوید یەکێ بوو لەو وڵاتە کەمانەی ئەوروپا کە پەناهەندەی سیاسی ئۆرۆگوای وەردەگرت. ماوەی دوانزە ساڵی دکتاتۆری، نزیکەی ٥٠٠٠ ئۆرۆگوایی بە گەرەنتی مانەوەوە، هاتنە سوید. ئەوەشی لە ڕێی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بهاتبا، لە کاتی گەیشتنیدا نامەیەکی بەخێرهاتنی سەرەکوەزیرانی ئەو دەم، (ئۆلۆف پاڵما)یشی پێ دەگەیشت.

- پاڵمە بیرمەند بوو. پێش سەردەمی خۆی کەوتبۆوە. بە داخەوە قەت چاومان بە یەکتر نەکەوت. تەنها یەک ساڵ بوو لە بەندیخانە بەرببووم، ئەو کوژرا. ڕەخنەگرتنی ئەو لە کۆمۆنستە سۆڤیەتییەکان، بە دڵی من بوو. بە باوەڕی من، باشترین کۆمەڵگەی لە سستەمی سەرمایەداریدا پێکهێنا. ژمارەیەک لە حیزبە بچووکەکان چوونە بەرەیەکەوە بە ناوی (فرێنتە ئەمپلیۆ) واتە بەرەی فرەوانەوە و دوای دە ساڵ توانییان پۆستی پارێزگاری مۆنتەڤیدیۆ ببەنەوە. دوای دە ساڵ حیزبەکە بوو بە براوەی هەڵبژاردنی سەرۆک و ئەو مۆنۆپۆڵە شکا کە دوو حیزب لە ١٨٢٨ەوە کە ساڵی دامەزراندنی ئۆرۆگوای بوو، سەرۆکایەتییان بە دەست دەهێنا. یەکەم کارێ کە ئەو حکوومەتە نوێیە کردی، بەرزکردنەوەی پەیکەرێکی ئۆلۆف پاڵمە بوو لە مەیدانێکی مۆنتەڤیدیۆ.

- موخیسە دەڵێ: هەموو ڕێزلێنانێکی قەرزارین.

  ئۆرۆگوای وڵاتێکی بچووکی بەر ڕەشەبای نێوان دوو میللەتی گەورەیە، ئەرجەنتین و بەرازیل. لە ڕووی ڕووپێوەوە بە قەدەر فلۆریدای ئەمەریکا دەبێ و دانیشتوانی ٣،٣ ملیۆن کەسە بەڵام فلۆریدا ١٨ ملیۆن کەسی تێدایە. ئۆرۆگوای، وەک (مێدل پاد) دانیشتوانی کەمە و نیوەی خەڵکەکەی لە مۆنتەڤیدیۆ دەژین و نیوەکەی تریش بە وڵاتدا پەرت بوونە و لە سەدا شەستی خاکەکەی لەوەڕگەی مەڕ و مانگایە.

کاتێ ئابووری ئەرجەنتین ساڵی ٢٠٠٢ تووشی شکست بوو، قەیرانەکە لە ڕووباری (ڕیۆ)ی سنوور وەردرا و بە قورسی شانی ئۆرگوای گرتەوە. نزیکەی ٤٠ لە سەدی دانیشتوانی دووچاری هەژاری کرد و ژمارەیەکی زۆری دانیشتوانی نەوەی نوێ وڵاتیان بەجێ هێشت. فرێنتە ئەمپلیۆ، دوای نزیکەی دە ساڵی دەسەڵات ئابووریی خستەوە گڕ و توانی ئاستی هەژاری بۆ ١٢ لە سەد داگرێ. خوسێ مۆخیکا لە دوای ٢٠١٠ەوە پەیدا بوو و بەوە هەموو جیهانی سەرسام کرد کە ئەو مووچە یاساییەی ڕەت کرەوە کە بۆ سەرۆک کۆمار دیاری کرابوو کە بریتی بوو لە (١٢٠٠٠) دۆلار لە مانگێکدا و ڕایگەیاند کە مانگانە، بە (١٥٠٠) دۆلار دەیگوزەرێنێ و ئەوی تر دەداتە ڕێکخراوە خێرخوازەکان. ئەو مەعاشە کەمە وای کردووە پێی بگوترێ هەژارترین سەرک لە جیهاندا.

- گرنگترین شتی ژیان پارە نییە. مرۆ عاشقی پارە نابێ. بە هۆی پارەوە منداڵت نابێ. لەگەڵ ئەوەشدا، هەموو کەس باسی پارە دەکا. پارە ئازادیت بۆ فەراهم دەکا، بەڵام ئەگەر بەردەوام کار بۆ ئوە بکەیت پارەی ئەو شتانە بدەیت کە دەیانکڕیت، ئیدی ئازاد نابیت.

  تاکە شتێک کە هەیەتی، (ڤۆڵگس ڤاگن)ێکی کۆنی ١٩٨٧ە، لەگەڵ باخچەیەکدا کە خۆی و ژنەکەی، دوای ئازادبوونیان لە بەندیخانە، گوڵە ئەقحەوانیان تێدا دەچاند و دوایی لە بازاڕی گوڵفرۆشانی مۆنتەڤیدیۆ دەیانفرۆشت.

- وام پێ خۆشە ژیانێکی ساکار بژێم. شتی زۆر هر سەرهێشەیە.

سەد ساڵ دوای ئەوەی ئۆرۆگوای نموونەی ئەمەریکای لاتین بوو، دیسان ئەم وڵاتە بچکۆلە سۆسیالدیموکراتە سەرنج ڕادەکێشێ. جگە لەوەی خوسێ مۆخیکا بە ویستی خۆی داهاتی خۆی کەم کردووە، توانیویەتی سێ تابوو (ترس)ی ئەمەریکای لاتین بشکێنێ. ئەو مافی لەباربردنی بۆ ژنان دابین کرد و مافی هاوسەرگیری بە هاوجنسبازەکان دا و  مۆنۆپۆلکردنی ماددە هۆشبەرەکانی تێکدا. ساڵی داهاتوو، حکوومەت دەست بە سەر فرۆشتنی (کەنابیس – حەشیش)دا دەگرێ و لە ئۆرۆگوای سستەمێکی بۆ دادەمەزرێنێ.

- با کەس پێی وا نەبێ ئێمە کۆمەڵێ چالاکوانی (مەریوانەین). مەریوانە شتێکی خراپە. ئێمە دەمانەوێ بەرنامە بۆ کێشەکە دابنێین. خراپترین چارەسەر ئەوەیە قەدەغە بکرێ و بازاڕی ڕەشی بۆ دروست بێ. بیر لەوە دەکەینەوە دزی لەوانە بکەین بازاڕی نایاسایی گەرم دەکەن. مەترسیی بازرگانانی ماددەی هۆشبەر، زۆر لە مەترسی ماددە هۆشبەرەکان زیاترە.

بەیاساکردنی ڕێ بۆ ئەوەش خۆش دەکا ئەوانەی ئاڵوودە دەبن، ئاسانتر چارەسەر بکرێن.

- ئەگەر هەموو ئێوارەیەک پەرداخێ ویسکی بخۆمەوە کێشە نییە، بەڵام ئەگەر هەموو ڕۆژێ بوتڵێک بخۆمەوە پێویستە سەردانی پزیشک بکەم. لەو حاڵەتەدا من دەبم بە ئەلکۆلست و پێویستم بە چارەسەر دەبێ. بۆ مەریوانەش هەمان شتە.

مەترسی ئەوە نییە بەکارهێنانی پەرە بسێنێ؟

- باوەڕ ناکەم. قەدەغەکردن مراق دروست دەکا. ئەگەر یاسایی بێ، ئیتر نابێتە مەراق.

سەگە سێ لاقەکەی مۆخیکا بە شەلەشەل هاتە ژوورەوە و چووە لای ئاغاکەی و وەرکەوت. گەرماییەک لە ئاگردانەکەوە پەخش دەبصص و مزێجە ناخۆشەکەی خاوەنماڵیش نامش. "ئەلپاپە" بزە دەکات و دەست دەکا بە سوعبوت و منیش دەرفەت دەقۆزمەوە و پرسیاری ئەو  قسانەی لێ دەکەم کە لە کۆنگرەی ژینگە و گۆڕانکارییەکانی )ڕیۆ(، لە کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٢ لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا کردبوونی. ماوەی چەندین ڕۆژ سەرۆکەکانی جیهان بە هیچ ئەنجامێک نەگەیشتبوون و لە بری کارکردن بۆ بابەتەکە، ڕۆژەکانیان بەوە بە سەر بردبوو بە بازاڕەکاندا بۆ کڕینی کەرەسەی گرانبەها بگەڕێن. لە دواهەمین ڕۆژی کۆنفرانسەکەدا، موخیکا گەیشتە تینی.

ماوەی دە دەقیقە، زەرداوی بە سەر سەرۆکەکاندا هەڵهێنایەوە لەبەر ئەوەی تاقەتیان نەبوو بچنە سەر باسی هۆکاری بنەڕەتی تێکچوونی ژینگە: کۆمەڵگەی سەرفکەر بەوە نییە بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی بەرد یا بەرەو دواوە بچین: "پێویستە لەوە تێبگەین کە ناکرێ بازاڕ، هەتا هەتا بەڕێوەمان ببا لە کاتێکدا دەبێ ئێمە بازاڕ بەڕێوە ببەین".

کاتێ گوتی: "هۆکاری تێکچوونی ژینگە ئەو شارستانەتییەیە کە ئێمە دروستمان کردووە و دەبێ تەماشا بکەین بزانین ئێمە چۆن دەژێین"، سەرۆک و سەرکردەکان ملیان با دەدا.

قسەکانی، بۆ ملیاردەها لەو خەڵکانەی کە دەنگیان پێ دابوون، دروست بوون بەڵام سەرکردەی وڵاتەکان بە شەرمەوە تەماشای یەکتریان دەکرد.

من نازانم ئەو دە دەقیقە قسەکردنە هەڵچوونی ئەو دەمە بوو یا پلانی بۆ داڕێژرابوو. موخیکا، دەستی خستنە سەر چۆکی:

- هی ئەو دەمە بوو. من لەوە تووڕە بووم کە کێشەی ئەم جیهانەی ئێمە ئیکۆلۆژی نییە بەڵکو سیاسییە. ئارەزووی سیاسی بۆ گۆڕانکاری نییە. سەرکردەی وڵاتەکان بیر لە شتی تر دەکەنەوە. ئەوان ئەو کێشەیە چارە ناکەن کە بۆ ئەوە هەڵبژێردراوون چارەسەری بکەن. تۆ تەماشای ئۆباما بکە. پیاوێکی باشە بەڵام هەردوو دەستی بەستراونەتەوە. دەبێ هەمیشە قومار لە سەر بەرژەوەندی و بەرژەوەندی و بەرژەوەندی بکا. مرۆڤ دەسەڵاتی بە سەر خۆیەوە نەماوە. ناتوانین کێشە ساکار و زۆر ئاشکراکان چارەسەر بکەین چونکە دەترسین بەرژەوەندیمان بکەوێتە مەترسییەوە. ئێمە تاکە بوونەوەری سەر زەوین کە لێکدانەوەمان هەیە. تەنها ئێمەین کە دەتوانین ژیانی سەر زەوی بپارێزین، کەچی ناشیکەین.

سەرۆکی ئۆرۆگوای پێی وایە ئێمە لە گاڵتەجاڕییەکی سەرفکردندا دەژێین.

- تۆ دە جووت پێڵاوت هەیە، بەڵام ٣٠ جووتت گەرەکە. کە ٣٠ جووتیشت دەبێ، ئەوجا دەتەوێ پەنجا جووت پێڵاووت هەبن. ئارەزووی کڕین کۆتایی نایێ. تۆ دەزانی ئایمارە هندییەکان چی دەڵێن؟

ئەو پرسیارەی کرد و بەر لەوەی خۆی وەڵام بداتەوە تەماشای چاوی کردم. ئەوجا گوتی: هەژار ئەو کەسەیە کە بەردەوام زیاتری دەوێ،

مۆخیکا ئەوەی قەبووڵ نییە سەرکردەکان ئامێریان بە دەستەوە بێ و بەکاریشی نەهێنن.

- هیچ یەکێ لەو حکوومەتانەی وڵاتە گەورەکان بیر لە بابەتە گرنگەکان ناکاتەوە. ئەوانە تەنها بیر لە هەڵبژاردنی داهاتوو دەکەنەوە. فەلسەفە تێی هەڵدراوە. لە هەموو شتێکدا سیاسەت، سیاسەتی گیرفانە.

دوو ساڵ لە سەر یەک، خوسێ مۆخیکا پاڵێوراوی خەڵاتە ئاشتییەکەی نۆبڵە چونکە توانیویەتی بە شێوەی دیموکراسی لەو وڵاتەی ئەمەریکای لاتیندا، کە زۆر پارێزکارە، مافی لەباربردن بۆ ژن و هاوسەرگیری هاوڕەگەز دابین بکا.

پار، ڕێکخراوێکی هۆڵەندی بۆ خەڵاتی ئاشتیی نۆبڵ پاڵاوتیان. ئەمساڵیش دەستەیەک لە پارێزەرانی ئەڵمان هەڵیانبژاردووە. ماوەیەکی زۆر لە سەرووی لستی زۆر لە کۆمپانیاکان بوو، بەڵام چەند مانگێکە پاڵێوراوێک لە ئەرجەنتین پێشی کەوتووە. ئێستا قەشە فرانسیسکۆس، کە وەک "ئەل پاپا" بە قرچۆکی دەژێ، کەوتۆتە سەرووی لستەکەوە.

- هەرگیز قەشە خەڵاتی نۆبڵی پێ نەبڕاوە. ئەگەر وەریبگرێ باشە. من ئەوەندە گێل نیم ململانێ لەگەڵ نوێنەری خوا بکەم لە سەر زەوی. پاڵاوتنەکە بۆ من مایەی شانازییە. ئەوە بۆ من بەسە.

دوو پەرلەمانتاری نەرویژی (ئەدوەرد سناودن)ی ڕەخنەگریشیان پاڵاوتووە.

- منیش پشتیوانی لێ دەکەم. سناودن مەسەلەیەکی گرنگی ڕۆژانەی خستە ڕوو ئەگەرچی چارەسەریش ناکرێ. "بەرژەوەندییەکان" یەکجار زۆر بەهێزن.

موخیکا، سەگە سێ لاقەکەی دەلاوێنێ و لە قسان بەردەوام دەبێ:

- ئەگەرچی، ئەگەر من بڕیارم دابا، خەڵاتی نۆبڵم (لە دوای مردنی) بە غاندی دەدا. لە ناو ئەو هەموو شێتایەتییەدا، کە ڕێ بە ئیسرائیل دەدرێ غەزە بۆردومان بکا، پێویستیمان بەو هەیە.

تیشکی خۆر لە پەنجەرە پیسەکەوە دێتە ژوورەوە و بەر نیگاری فیدل کاسترۆ دەکەوێ کە لە ناو ڕەفتی کتێبەکاندا داندراوە.

ئەم پایزە لە ئۆرگوای هەڵبژاردن دەبێ و مۆخیکا لەوە دڵنیایە لە سەدا شەستی دەنگەکان دێنێ. بەڵام لەبەر ئەوەی ڕێی بەشداربوونی نیە و یاسای بنەڕەتی ڕێی هەڵبژاردنەوەی نادا، هاوڕێ حیزبییەکەی (تاباری ڤاسکوز) کە لە ساڵانی ٢٠٠٥ و ٢٠١٠دا سەرۆک بوو، خۆی دەپاڵێوێتەوە. بۆ جێگری سەرۆکیش ڕاول سێندیک دەپاڵێورێ کە کوڕی دامزرێنەری ناوداری تۆپامارۆس بوو و هەمان ناوی ئەمیشی هەبوو. یەکەم ئەرکی قورس کە بەرەو ڕوویان دەبێتەوە، دیمۆگرافییە. ئۆرۆگوای ژمارەیەکی زۆر خەڵکی بەتەمەنی تێدان کە کاتی خانەنشینییان هاتووە. نەوەی نوێش کە دەبێ هۆکاری باجدان بێ، بۆ دەرەوە کۆچیان کردووە. ژمارەی ئەوانەی کە لە دایک دەبن، هەر جێی ئەوانە پڕ دەکاتەوە کە دەمرن. ئۆرۆگوای، بە قەدەر ساڵانی ١٩٤٠ەکان و پەنجاکان، کە ژمارەیەکی زۆر لە خێزان لە ئیسپانیاوە ڕوویان تێ کرد، پێویستی بە کۆچبەران هەیە.

ئێستا بیر لەوە دەکرێتەوە کە لە وڵاتانی تری ئەمەریکای لاتینەوە کۆچبەران بهێنن. مافی مانەوە بە هەموو کارمەندانی بازرگانی وڵاتانی یەکێتی بازاڕ، لە ئۆرۆگوای دەدرێ. واتە ئەرجەنتینی و بەرازیلی و پەرەگوایی و ڤەنزویلی دەتوانن لە ئۆرۆگوای داوای کار بکەن و جێنشین بن بێ ئەوەی ئاڵۆزی بخرێتە ڤیزا و مافی مانەوەیان. ئۆرۆگوای لە بارەی کۆچبەرانەوە زۆر لیبراڵە. بۆ ئەوەی پیشانی بدەن کە مرۆ چۆنی بیستووە وەها دەژێ، حکوومەت ١٤٠ بێ دایک و باوکی کۆچبەری لە سووریاوە وەرگرت. یەکەم ٤٠ منداڵ لە سەپتەمبەردا دەگەن و حکوومەت جێوڕێی مانەوەی بۆ دابین کردوون. منداڵە کۆچبەرەکانی تر کانوونی دووەمی داهاتوو دەگەن.  حکوومەت ئەرکی فێرکردنی زمان و کاروباری کۆمەڵایەتی دەخاتە ئەستۆی خۆی و تەنانەت خزموکەسی منداڵەکانیش وەردەگرێ. کاتێ مۆخیکا، مانگی نیسان لە سەردانێکیدا بۆ کۆشکی سپی لای باراک ئۆباما بوو، ڕایگەیاند کە ئۆرۆگوای، دەتوانێ ئەوانە وەرگرێ کە لە بنکەی گوانتینامۆ بەند کراوون. ئێستا ئامادەکاری بۆ گواستنەوەی شەش بەندکراو دەکرێ تا مافی پەنابەری لە ئۆرۆگوای وەربگرن و بە ئازادی بژین. ڤیزە بە کەسوکاری ئەوانەش دەدرێ.

پرسیاری ئەوەم کرد ئاخۆ وڵاتەکە ئەو توانایەی هەیە. پرسیارەکەمی بە دڵ نەبوو،

- ئەوەی زۆر کەس لێی حاڵی نییە ئەوەیە کێشەی کۆچبەران کار دروست دەکا و ئێمەش کارمان دەوێ. شتێ نییە جێی مەترسی بێ. وڵاتان ناتوانن خۆیان دابڕن. ئەگەر خۆیان دابڕن بەخۆیان دەمردن.

دووەم کێشەی سەرەکی ئۆرۆگوای پەیداکردنی کارە. چەند ساڵێک بەر لە ئێستا (کۆمپانیای کاغەز)ی فینلەندی یەکێ لە گەورەترین کارگەکانی جیهانی لە ئۆرۆگوای کردەوە و هەر  لە ئێستاوە لە سەدا سێی بەرهەمی کاغەزی ئۆرۆگوای دابین دەکا و سێ مانگ لەوەبەر (ئێنسۆی گەورە) کارگەیەکی بە هەمان قەبارە لە ئۆرۆگوای دامەزراند و نیاز هەیە یەکێکی تریش دامەزرێنێ.

بوارێکی تر، بیناکردنی گەورەترین کۆلێژی تەکنیکە کە بە دەستپێشخەری مۆخێکا بووە، لە کاتی بوونی بە سەرۆک. کۆلێژی ئوتێک، دەکەوێتە شاری (فرای پێنتۆس)ی سنوورییەوە و لە ناوەندی بەرهەمهێنانی ئاژەڵداریدایە و ساڵی ٢٠١٢ دامەزراوە. مۆخێکا دەیەوێ لە ڕێی زانکۆی بوسکەڕود و ڤەستفۆلدی نەرویجییەوە کە لە نزیک ئۆسلۆن، ئەنجامدانی پرۆژەکان خێراتر بکا.

- پێویستە لە پەرەسەندنی تەکنیکدا پێش بکەوین. ئێمە خۆراک بۆ ٣٠ ملیۆن مرۆڤ بەرهەم دێنین. دەتوانین خۆراکی ٣٠٠ ملیۆن مرۆڤ دابین بکەین. ئەوەی لە ئەوروپامان دەوێ پارە نییە، بەڵکو توانستە.

بەرلەوەی مۆخیکا ١ی ئازاری ٢٠١٥ دەست لە کار بکێشێتەوە، وای داناوە سەردانی زانکۆکانی نەرویج بکا و لەوێ قسە بۆ خوێندکاران بکا.

- دەمەوێ باسی ئەوە بۆ خوێندکاران بکەم کە ئێمە چۆن دەژێین. لە داهاتوودا، لە سەدا هەشتا یا نەوەتی دانیشتوانی گۆی زەوی بە ئینگلیزی دەدوێن. زمانی دیجیتاڵ بووە بە نێودەوڵەتی. ئێمە، چاک یا خراپ، لە کۆمەڵگەیەکدا دەژێین لە سەر خەتە. هەموو دەقیقەیەک، دوو ملیۆن دۆلار لە چەک سەرف دەکرێ. زۆربەی ئاوی خاوێن دەڕژێنە زەریاوە و لە هەمان کاتدا لە مەکسیک، خەڵک لە توینێتیدا دەخنکێن. بە ڕاستی دەبێ ئەمانە بگۆڕێن. ئێمە کەرەسەی گۆڕانکاریمان هەیە بەڵام بۆ گۆڕانکاری وشیاری خەڵک پێویستە.

لە ئاهەنگی چەپەکانی ڤەنزوێللا فانیلە بە وێنەی موخیکای، وەک وێنەی گیڤارەیان لە بەرە و لە ئەرجەنتین و بەرازیلیش، بە هۆی شێوە ژیانەکەیەوە بەرز دەنرخێندرێ. لە کاتی کۆبوونەوە جیهانییەکاندا، هەموو کەس دەیانەوێ وێنەی لەگەڵدا بگرن و پاریش کە بۆ سەردان چووە ڕۆما (پاپا) فرانسیسکۆس دەستبەرداری پرۆتۆکۆڵ بوو و نزیکەی یەک سەعات لەگەڵ مۆخیکا دانیشت، ئەگەرچی سەرۆک و ناودارەکان تەنها ماوەی یەک چارەکە سەعات لەگەڵیدا دەبوون. (ئەمیر کستوریکا)ی دەرهێنەری فیلم، کە خەڵکی سەربیایە، بە موخیکا دەڵێ "دواقارەمان" و ئێستا خەریکی فیلمێکی دۆکیومێنتییە و ناوی لێ ناوە "سەرۆکی گەل".

خەریکە لەوە ناسراوتر دەبیت کە سەرۆک بیت.

- من گوێ بەو شتانە نادەم.  خەڵک پێویستی بە سیمبول هەیە. ئەمڕۆ منم. سبەینێ کەسێکی تر دەبێ. مرۆڤ ئاوهایە. من زیاتر پێکەنینم بەو شتانە دێ. مۆخیکا ئەوەی بە بزەکردنەوە گوت.

وای بۆ دەچم هەموو شتەکان مەسەلەی بازاڕ بن. بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە بچکۆلەیەی دەم ڕیۆ بە نەمانی نەوەی پێشتر لەناونەچێ، ئەو سەرکردە کۆنە گەریلایە هێنانی خەڵکی تری بۆ وڵاتەکە خستۆتە سەر ئەستۆی خۆی. لە ئەمەریکای لاتین لە ئێستاوە سەرکەوتوو بووە. هەوڵ دەدا وەها ئۆرۆگوای پیشان بدا کە نایابترین وڵاتە. لە ئاستی ئەمەریکای لاتین لەوەدا سەرکەوتوو بووە. کەم کەسی نەوەی نوێ دڵی بەو وڵاتە خۆش نییە کە لە ماوەی کەمتر لە یەک سەرۆکایەتیدا، مەریوانە و بەراویژەبوون و هاوسەرگیری هاوڕەگەڕی کردۆتە یاسایی.

مۆخیکا ئەو باسەشی بە دڵ نەبوو

- نا، من ماوەی چواردە ساڵ بە بێ کتێب، لەگەڵ مێروولەدا قسەم دەکرد، بۆ ئەوم نەبوو. نەچوومەتە ململانێی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتییەوە بۆ ئەوەی خەریکی کاروباری بازاڕ بم. کە مەریوانەشمان کردووە بە یاسایی، بۆ ئەوە نەبووە خەڵک بۆ ئێرە بێنین. ئەوەی دەمانەوی بیکەین ئەوەیە شتێکی مەترسیدار سنووردار بکەین. ئەوە مەسەلەی ئازادی نییە.

ئەی بۆچی ئۆرۆگوای لە ئاستی جیهاندا لایەنگری زۆرە؟

- ئێمە وڵاتێکی بچووکین، هەمیشە وڵاتی بچووک لایەنگری لێ دەکرێ.

پرسیاری ئەوەم کرد ئاخۆ چۆن دەڕوانێتە قارەمانێتی تۆپێنی ئەو هاوینە. ئۆرۆگوای، هەر زوو دوو تیپی سەرکەوتوو، ئیتالیا و بەریتانیای ناردەوە ماڵەوە، کە یەکەمایەتی جیهانیان دیوە، بەڵام بە هەرحاڵ لیوس سوێرەس هەر بە دوامانەوەیە. هەموو ئۆتۆگوای چاوی لە لویس سوێرەس بڕیبوو و ئاگایان لەوە نەبوو کە هەموو جیهان لایەنگری ئۆرۆگوای نەبوو. تەنانەت مۆخیکەش کەوتە لایەنی ڕەخنەگرانەوە و گوتی کە چاودێر لە سەر ئەو گەزەی لویس گرتی سزای نەدا ئەویش بە بێ سزا تێپەڕی. دوو مانگ دوای گەزگرتنەکەی ناتاڵ، ئەوجا مۆخیکا ئارام بووەوە.

- کارێکی شێتانە بوو. ئەو کوڕە کێشەی هەیە. زیرەکییەکەی لە سەریدا نییە بەڵکو لە پێیدایە.

  بەڵام "ئەل پاپا" لەوەدا دژی بەرشەلۆنەیە کە دوای هەرای گازگرتنەکە بەرپای کرد، ١٢٠ ملیۆن دۆلار سزا درا. مۆخیکا پێی وایە شتێکی سەیرە فیفا ماوەی چەندین مانگ لە گەمەکردن دووری خستەوە.

- من سەرۆککۆمارم. ئەگەر تۆمەتبار بکرێم، پێویستە بچمە بەردەمی دادگا. چ ڕێگەی تر نییە. بەڵام فیفا کە کۆمپانیایەکی تایبەتییە، هەموو شتێک دەکا بێ ئەوەی بە دادگادا تێپەڕێ. ئەوە زۆر جێی سەرنجە.

مۆخیکا کە لە ماوەی دیدارەکەدا خۆڕاگر بوو (جگە لە کاتی بێتاقەتی بەیانی) چی دی تاقەتی نەما.

- فیفا فاشستە. مەسەلەکەیان چی دی گەمەی تۆپێن نییە. بازرگانییە،

سکرتێری ڕۆژنامەوانییەکەی، دەستی ڕاوەشاند و من لە هۆڵەکە هەستام. ئاگرەکە خەریک بوو دەکوژایەوە و مۆخیکا پارچە دارێکی تێ هاویشت. ئەوجا بەرەو لای کچە وێنەگرەکە چوو و بە هۆی ئەو هاوارەوە کە بە سەریدا کردبووی، ڕووی خۆشی پیشان دا.

- تۆ بەرەو چێشتخانەکە دەچوویت. تەنها کەسێک دەچێتە ئەوێ کە چێشت لێ بنێ.

وێنەگرەکە دەرفەتی هێنا و داوای لێ کرد لە دەرەوەی خانووەکە چەند وێنەیەکی بگرێ. خۆرەتاو بوو و پلەی گەرما گەیشتبووە ١٥ پلە. مۆخیکا بەرەو ئەو باخچە داپۆشراوە چوو کە خۆی و هاوسەرەکەی گوڵ و تەماتەیان تێدا چاندبوو. هاودەمە دڵسۆزەکەی، مانوێلا بە دوایدا دەهات. سەرۆک، دەرگای کۆگایەکی گەورەی کردەوە و شەش سنووقی پڕ تەماتەی پیشان داین. نیازی وایە بیانداتە هاوڕێیەکی تا بچێت لە بازاڕی مۆنتەڤیدیۆ بیانفرۆشێ. لە کاتێکدا خۆمان دابووە بەر خۆرەکە و وەستابووین، پرسیارێکی ترم کرد و دەمزانی پێی خۆش نییە وەڵامی بداتەوە. لێم پرسی ئاخۆ چۆن دەڕوانێتە ئەو ڕۆژگارەی کە لە تۆپامارۆسدا بانکی بڕیوە.

بە دەم تەماشاکردنی زەوییەکەوە کەوتە ڕێ. هەر بە دەم ڕێوە گوتی:

- کاتی باسکردنی ئەوە نەماوە.

بەرۆکیم بەرنەدا. چەند هەنگاوێک لەولاتر ڕاوەستا.

- ناکرێ بە چاوی ئەمڕۆ سەربازانی سپارتا هەڵسەنگێنین. هەروەها ئەوەی لە شەستکاندا ڕوویداوە، بە چاوی ئەمڕۆ هەڵناسەنگێندرێ. ئەو سەردەمە وامان کرد. ئەمڕۆ بوایە وامان نەدەکرد.

 هیچت هەیە بەو سەدان ئۆرگواییانەی بڵێیت کە لە سوید دەژین؟

پارە پاشەکەوت بکەن و بگەڕێنەوە بۆ وڵات. خراپ نییە مرۆ لەو جێیە بمرێ کە لێی لەدایک بووە.

سەرۆکە ٧٩ ساڵییەکە ئەوەی گوت و بەرەو خانووە بچووکەکەی کەوتە ڕێ و مانوێلیش بە شەلەشەل دوای کەوت.

Henrik Brandão Jönsson

Dagensnyheter

8-9-2014